hertchî
Walon (Rifondou)[candjî]
Etimolodjeye[candjî]
Tayon-bodje tîxhon « herke» (grand rustea), avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes.
Prononçaedje[candjî]
- AFE :
- diferins prononçaedjes : /hɛʀt͡ʃiː/ /ɛʀt͡ʃiː/ /ɛʀt͡ʃi/ /ɛʀt͡ʃɛ/ /ɛʀt͡ʃe/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /hɛʀt͡ʃiː/
Viebe[candjî]
| Djin et tins | Codjowa |
|---|---|
| Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | hetche / hertcheye |
| Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | hertchîz |
| Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | hertchans |
| Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | hetchnut / hertcheynut |
| Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | hetchrè / hertcheyrè |
| Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | hertchive |
| Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | hetche / hertcheye |
| pårt. erirece (dj’ a, vos av) | hertchî |
| Ôtes codjowaedjes | sipepieus tåvlea |
hertchî
- (viebe å coplemint) trinner (ene sakî, ene sacwè) al tere, tot fjhant ene foice.
- Les adjints hertchèt l' sôlêye el pote — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
- Il ont rescontré nosse hiedresse
L' ôte feye, ki rwaitive a ses biesses.
I vos l' ont apougnî pal tiesse
Et s' l' ont hertchî dins ene djiniesse — Jean-Charles Benoît (fråze rifondowe). - Cologne, Bassindje et Djhan l' Banslî !
Vos årîz bén mî fwait do braire
Ki l' diåle les hertchaxhe e l' infier — Marian de Saint-Antoine, dins Paskeye di Djhan Såpire (fråze rifondowe et rarindjeye). - Pocwè don avént i hertchî des adjeyantès pires des kilometes å lon afîsse di dressî leus menirs et leus dolmens ? — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
- Afeye, li coshet dmoréve so s' cou et s' mwaisse el diveut hertchî — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) saetchî målåjheymint ene sacwè d' foirt pezant, ki rôle, u ki flote.
- Li tcherete k' ele hertchive esteut ossu rapîçtêye ki s' harnaxhaedje ranucté d' coides — Louis Lagauche (fråze rifondowe).
- Les ôtes dicipes arivént avou l' batea, etot hertchant l' filet d' pexhons — Jean-Marie Lecomte, Evandjîle sint Djan (ratournaedje) (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) assaetchî (ene sacwè) tot l' fijhant trinner on moumint (avou ene fortchete, on rustea).
- Avou ene fortchete, i hertchive les deus djaenes d' oû et les gros trukes, et i spotchive ttafwait dins si assîte.
- (viebe å coplemint) (imådjreçmint) prinde toltins avou lu, prinde avou lu ene sacwè ki vos ehale.
- Nos hertchans tertos nos ptitès mizeres.
- Matante, si vos vloz do vinaigue di peme, dji vs è rmetrè on cantea :: Nonna, dji n' vou rén hertchî avou mi ! — Rodolphe Dedoyard (fråze rifondowe).
- (v. å nén dit coplemint) (mot d’ houyeu) saetchî, u poûssî on vagonet avou del hoye u des edjåjhes, del taeye disk' al cadje pol moenner evoye.
- (v. sins coplemint) haetchî å rustea, u al fotche.
- Dji n' fjha k' on sôt dissu m' rustea
Po hertchî dins ses boyeas — Jean-Charles Benoît (fråze rifondowe).
- Dji n' fjha k' on sôt dissu m' rustea
- (v. sins coplemint) pinde disca tere, po on mousmint.
- Vosse rôbe hertcheye al tere.
- Li grosse beguene poirtéve des bleuwès cotes ey on bleu dvantrin ki hertchive disca tere — Joseph Houziaux (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) trinner al tere.
- Ké becson ! li rowe di dvant si disgonfele; li tchinne a dedja potchî djus troes côps, et dins les dischindêyes, i m' fåt leyî hertchî mes pîs al tere, paski les frins n' vont nén — Yves Paquet (fråze rifondowe).
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.- (v. sins coplemint) aveur ene rowe ki frote, èn nén bén rôler, tot djåzant d' èn ekipaedje.
- Vos avoz vosse rimorke ki hertcheye.
- F. frotter, freiner.
- trinner on djoû di dpus ki çou k' gn a dins les årmonaks, tot djåzant del viye lune (adon, li moes d' lune a 30 djoûs estô d' 29). Li lune hertcheye, les Muzulmans front co cwareme dimwin.
- aler d' cresse, tot djåzant d' on meur, d' ene paroeze.
- Vosse måjhire hertcheye.
- Ene fouwire ki hertcheye.
- (ås måyes) bodjî ene miete foû di plaece, et k' on n' pout nén, divant d' djouwer (po esse pus près, u po distourner ene aroke).
- F. se déplacer.
- On hertchive come çoula, royon après royon, sorlon les manires des sårteus. — Serge Fontaine (fråze rifondowe).
- On dit eto: crocter.
- F. houer, labourer, gratter le sol, scarifier, herser.
- (viebe å prono) :
Loukîz a : « si hertchî ».
- si trinner.
- Ni leyîz nén li ptit s' hertchî al tere.
- Gn aveut des plaeces k' i s' divént hertchî so leu vinte télmint k' el passaedje divneut stroet. — Anatole Marchal (fråze rifondowe).
- F. ramper, se traîner.
- ariver målåjheymint.
- Les rinnes kimincént pa rlever l' tiesse foû des sankes, pu ele sitindént leus grandès pates po s' hertchî å boird di l' aiwe. — Georges Pècheur (fråze rifondowe).
- Li vî ome tot moussant dins li ptite oto: on va waitî di s' hertchî ladvins.
- F. se hisser.
Ratourneures[candjî]
- hertchî ses pîs : trinner ses pîs, tot rotant (télfeye po-z aler tot doûçmint, esprès).
- Il esteut måvlé et, come Lorint esteut dvant lu, i s' leya aler et hertcha ses grands pîs bin lon padrî. — Albert Lenfant (fråze rifondowe).
- F. traîner les pieds..
- hertchî a råye-cou : trinner (ene sakî) so s' dirî.
- I l' aveut prin pås deus pîs et i l' aveut hertchî a råye-cou dins les sticots d' djinesses.
- hertchî on bwès°. :
- hertchî ene berlinne : saetchî on vagonet al mwin, el hoyire.
- hertchî a s' cou : aveur toltins drî lu (des sakîs, des sacwès k' on freut bén sins.
- I hertcheye tos costés ses efants a s' cou.
- Come les ôtes, dji hertcheye a m' cou on vî mehin k' on lome li lwè do talion, ki mes niers ravikèt a fwait ki m' cervea el pîtlêye. — René Brialmont (fråze rifondowe).
- hertchî al voenne : saetchî evoye li hoye.
- hertchî al pire : saetchî les pires evoye.
- hertchî al berlinne, å batch, å gayot : a l' asulon del sôre d' indjén po tcheryî.
- aveur ene djambe ki hertcheye : xhaler ene miete.
- On dit eto: haetchî l' djambe.
- aveur on bwès° ki hertcheye foû di s' faxhene. :
Parintaedje[candjî]
Sinonimeye[candjî]
Ratournaedjes[candjî]
trinner (ene sacwè) al tere (v. å complemint)
