dislaxhî
Walon (Rifondou)[candjî]
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.dislaxhî (codjowaedje)
I. [v.c.]
1. rissaetchî l' laxhe a (ene biesse). Si vos n' petez nén evoye, dji va dislaxhî m' tchén. Cwand on-z a l' cocote, on n' divreut pus dislaxhî ses poyes ! rl a: elaxhî, rl a: låtchî, disloyî, disteler, ridlaxhî. F. détacher, libérer, lâcher. dislaxhî s' linwe : djåzer d' ene sacwè k' on åreut dvou muchyî.
2. rissaetchî l' laxhe moråle ki rtént ene djin a ene pinsêye, a on mwaisse. Li rvuwe "Toudi" est ene rivuwe republikinne ki rexhe tos les moes, ki vout dislaxhî li Walonreye do provinciålisse. F. libérer, délivrer.
3. dislaxhî di: èn pus s' ratni di, si mete a. Dji n' a seu fé ôtmint ki do dislaxhî do braire (Pirsoul). F. se mettre à.
II. si dislaxhî [v.pr.]
1. siketer s' laxhe, tot cåzant d' ene biesse. Li gade est co dislaxheye. Il avént, tchaeke a toû, potchî l' djonne feme, parey ki des dislaxhîs baras (J.P. Dumont). F. se libérer, se détacher.
2. (imådjreçmint) siketer s' laxhe d' avou on mwaisse, tot djåzant d' ene djin, d' on payis colnijhî, tot cåzant d' on peupe. Pocwè ki les Impreurs di Rûsseye ont aidî les Tatårs a s' dislaxhî di l' Impire Otoman ? (L. Mahin). I pinsnut k' li djoû ki les Flaminds s' dislaxhront del Beldjike, li Waloneye ni pôrè nén viker tote seule, avou u sins Brussele (S. Dohet). Les Norvedjins ont stî ocupés påzès Daenwès cénk cints ans å long; cwand i s' ont dislaxhî, e 1814, il ont volou rifonde leus pårlers (L. Hendschel). F. se libérer, s'émanciper, s'affranchir, devenir indépendant(e).
3. piede si ratna e sôcieté, et a) esse djoyeus, raconter des prôtes; Cwand il est dislaxhî, i vs amuzreut tote ene nute. F. sans retenue, en verve. b) si moenner waeraxhmint. I s' sont moennés come des dislaxhîs. F. se déchaîner. c) gueuyî. Li mwaisse s' a dislaxhî sor lu. F. décharger sa colère.
4. piede li ratna ki vs espaitche di djåzer d' vos måleurs. F. se libérer, se soulager, décharger ses tensions. dislaxhî s' cour : dire çou k' on-z a sol cour.
5. si dislaxhî a: si låtchî a (si leyî aler a, si mete a). Dji m' a dislaxhî a rire avou tot ses boignes contes. A ç' moumint la, ele si dislaxhe a plorer. F. se soulager à.
6. si disroedi (fé fé des mouvmints a on mimbe k' a dmoré lontins sins bodjî). Dj' a fwait on toû po m' dislaxhî les djambes. F. se dérouiller.
| dislaxhî, -eye [addj. purade padvant, & o.f.n.]
1. onk, ene k' on n' a pus rén a lyi dire. Soekarno fourit li prumî prezidint del dislaxheye Indonezeye (L. Mahin). F. indépendant.
2. onk, ene ki n' a pus nole mwaistrijhe. F. excité. cori come on dislaxhî : cori come on pierdou, come on såvadje. F. éperdument. on dislaxhî diåle-e-coir°. Loukîz a: efoufyî, epolté, enondé, disgurnaxhî. F. exalté(e).
3. onk, ene ki n' a nou ratna pol seke. F. débauché(e), dévergondé, -e.
| dislaxhaedje [o.n.]
1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "dislaxhî"; rl a: låtchaedje. F. détachement, libération, émancipation.
2. copurade, moumint k' les payis colnijhîs si dislaxhèt. Gn a bråmint des payis d' Afrike k' alént mî divant les dislaxhaedjes k' asteure. Arile Carlier, c' est on rcwereu sol walon, mins eto on bouteu politike pol dislaxhaedje del Walonreye. Asteure, i gn a pont di pårtis politikes walons ki sont d' acoird po disfinde li dislaxhaedje del Walonreye (S. Dohet). F. indépendance.
| dislaxhance [f.n.] sitouwåcion d' ene dislaxheye djin, sins ratna. Dji vos di ça e tote dislaxhance. F. émancipation, liberté, franchise, indépendance.
Etimolodjeye: viebe dislaxhî, cawete -ance, 1997.
| dislaxhiveus, dislaxhiveuse [addj. & o.f.n.] (mot d' politike) ki vout d' tote foice li dislaxhaedje d' on payis. Li waibe Stefane Dohet so les ptitès nåcions d' Urope et les dislaxhiveus mouvmints. F. indépendantiste.
Etimolodjeye: viebe dislaxhî, cawete -iveus, 1997.