pîler

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Mot-brut «pî» (brut d' ene pitite biesse ki creye awiyanmint) avou l’ dobe cawete « -ler » des viebes

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /piː.ˈle/ /piː.ˈlɛ/ (minme prononçaedje cåzu pattavå)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /piː.ˈle/
• Ricepeures : pî·ler

Viebe

pîler

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	pîle
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	pîlez
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	pîlans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	pîlnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	pîlrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	pîléve
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	pîle
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	pîlé
Ôtes codjowaedjes	come bouter

1. fé ôre on tchant afilant tot djåzant d' èn oujhea
   • Lès-oûhês, tot foû d’ zèls, aband’nèt leû niyêye,
     s’èvolèt tot pîlant, dismètant qu’eune a eune
     lès ramayes s’abatèt djus dè bôr covrou d’ plåyes,
     qui drèsse fîr’mint so l’ cîr si cwér tot mèsbrudjî. — Henri Simon.
   • Il åront pîlé
     dins leus tchabotes,
     les tchets,
     Les tchawes
     D' avår la. — Émile Gilliard (fråze rifondowe).
2. (v. sins coplemint) fé ôre des ptits criyaedjes cåze d' ene doleur.
   • Li Mouhoutou, djus dins l' hourlea, a cmincî a pîler et s' dilaminter, e s' tinant l' tiesse dins les mwins — Lucyin Mahin. (ratournant Omer Marchal)
3. (v. sins coplemint) fé ôre des ptits criyaedjes po ridmander toltins l' minme cayet.
   • Tchoûler, braire et pîler: totès faitindjes di låtches! Fwai tes bouyes sins rnigter; adon-pwis, boute å lådje ! — Lucyin Mahin.
   • Modele:Lang — Joseph Vrindts, Tot tûsant (1924), Mi t’Ch’vâ d’Cârton.
4. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « après ») ridmander tofer (ene metowe sacwè).
   • Si feme, ouy, ki ricnoxhe ses fåtes,
     Pîle po k’ Diè et tot s’ paradis,
     Ramoenne ci-la k’ ele traite d’ ingråte. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.40, “Qui fait mâ trouve mâ” (fråze rifondowe).
   • Cwand c’ est po pîler, c’ est d’ bon cour ki dj’ påternans, et l’ Bon Diu s’ lait prinde a nos margnåwreyes — Pierre-Joseph Dosimont (fråze rifondowe).
   • Grands Djîles et ptits Djîles,
     Ni vs fjhoz nén hairyî ;
     Dj' ô l' sotreye ki pîle
     Po co vs rivey !— Louis Lagauche, "L' inmant", Les Djîles, (1947), p. 128 (fråze rifondowe).
   • -K' a t i respondou ?
     -Rén, mins s' m' a t i pîlé po k' dji catchaxhe on poite-manoye e m' tchambe
     — Paul-Henri Thomsin, ratournant Maigret èt l’danseûse d’å Gai-Moulin, 1994, p. 45 (fråze rifondowe).
5. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « so ») si plinde d' (ene målureuse sacwè).
   • Li gaztî libanès, la, enawaire å posse, k' aveut i a pîler sol pôve djonnesse des crapådes d' avår ci, et dire ki leu-z avni esteut noer ådla? — Lucyin Mahin.
6. (v. sins coplemint) fé ôre (èn awiyant son).
   • Cwand l' curé a yeu fwait d' cåzer, c' est s' toû: i pîle ene pwaire di longuès notes, sol tins k' les djins s' asglignèt; . Pom påm! Pom pam, pom! — Jean-François Brackman (fråze rifondowe).

Parintaedje

• pîlaedje, pîleu, pîlåd
• ripîler

Sinonimeye

• (fé ôre des ptit plindaedjes): gnåwer, plorer, tchoûler, si plinde, si laminter, si dilaminter
• (ridmander tofer li minme sacwè): bediver (après), holer, hairyî, paiyî, djeryî

Ortografeyes

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• pîler : C62, E165, O4, S117
• pîlè : C8, C13

E rfondou walon :

• pîler : R10 ^(lére), R13

Ratournaedjes

ridmander toltins l' minme cayet

• Francès : geindre ^(fr)