haetchî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Spotchî aplacaedje di : «hertchî» (aprume a pårti del disfondowe "dji hètche") + «saetchî», mot cité dins l’ FEW 4 433a.

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /hɛ.ˈt͡ʃiː/ /ha.ˈt͡ʃiː/ /ha.ˈt͡ʃi/ /ha.ˈt͡ʃe/ /a.ˈt͡ʃiː/ /a.ˈt͡ʃi/ /a.ˈt͡ʃe/ /a.ˈt͡ʃɛ/ (betchfessî ae) (H prumrece)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /hɛ.ˈt͡ʃiː/
• Ricepeures : hae·tchî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	haetche
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	haetchîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	haetchans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	haetchnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	haetchrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	haetchive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	haetche
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	haetchî
Ôtes codjowaedjes	come waitî

haetchî

1. (viebe å coplemint) fé vni a lu.
   • I haetchive todi l' coviete après lu, et mi, dj' a dvou doirmi tote discatcheye — Båze di dnêyes di l’ Årdene nonnrece (fråze rifondowe).
   • Haetchî avou on harcot (inte les royes di canadas), c' est mete djus — Motlî d’ Tchonveye (fråze rifondowe).
   • Djam haetcha sol lignoûle a deus mwins, et flaxhî avou s' corîxhe so li screne del Rossete, mins rén a fé !— Marcel Hicter (fråze rifondowe).
2. (viebe å coplemint) (pus stroetmint) saetchî (èn ouxh) po l' clôre.
   • Haetchîz l' ouxh après vos — Motî Haust (fråze rifondowe).
   • Ti haetchrès l' ouxh dirî twè — Motî del Lovire (fråze rifondowe).
3. (viebe å coplemint) rissaetchî (ene ehalante sacwè).
   • Haetchîz vos pîs, ki dji n' rote dissu — Motî Haust (fråze rifondowe).
4. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « après ») rishonner (a).
   • I haetche après s' popa — Motî del Hesbaye (fråze rifondowe).
5. (viebe å prono) : Loukîz a : « si haetchî ». si stinde (po on viyaedje, on bastimint).
   • Li rowe si haetche inte les façådes Des måjhons d' pires ki s' raloukèt — Joseph Docquier (fråze rifondowe).

Ratourneures

1. haetchî l' vea : saetchî åzès coides metowes ås pates d' on vea, po-z aidî li vatche a veler.
2. tel haetches a håre, ey ele broke a hote : ele fwait tot l’ contråve di çou k’ on lyi dmande, aprume d’ ene mwaijhe cavale.
3. haetchî l' guete

Parintaedje

• haetchaedje, haetcheu, haetcheye
• rihaetchî
• kihaetchî
• haetche

Mots d’ aplacaedje

haetchî foû, haetchî evoye, haetchî djus

Mots vijhéns

hertchî, saetchî, rihaetchî

Pwaire minimom

• hatchî (côper al hatche)
• saetchî

Sipårdaedje do mot

Basse Årdene, w. do Levant (Hu, Hesbaye, Lidje minme)

Ortografeyes

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• hatchî : S25, S41, S117
• hacher : G150
• acher : G150
• âtchî : S104
• hètchî : E1, E170, E213
• atchè : S117
• ètchî : AMot
• hatcher : S17 p. 28, S117
• atchi : S117
• atcher : S117
• atchî : S117
• hatchi : S0
• hatchè : S24, S40, S105

E rfondou walon :

• haetchî : R9 ^(lére), R10 ^(lére), FR13 a "tirer"

Li mot n’ est nén dins : E2, E13, E23, E34, E165, S107, S109, R13

Ratournaedjes

fé vni aviè lu Loukîz a : saetchî

saetchî èn ouxh pol riclôre

• Francès : fermer ^(fr) (une porte)

rissaetchî ene ehalante sacwè : Loukîz a : rissaetchî

si stinde, tot cåzant d' on viyaedje

• Francès : s’étirer ^(fr), s’étendre ^(fr)