hertchî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje tîxhon « herke» (grand rustea), avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes.

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /hɛʀt͡ʃiː/ /ɛʀt͡ʃiː/ /ɛʀt͡ʃi/ /ɛʀt͡ʃɛ/ /ɛʀt͡ʃe/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /hɛʀt͡ʃiː/

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	hetche / hertcheye
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	hertchîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	hertchans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	hetchnut / hertcheynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	hetchrè / hertcheyrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	hertchive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	hetche / hertcheye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	hertchî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

hertchî

(viebe å coplemint) trinner (ene sakî, ene sacwè) al tere, tot fjhant ene foice.
- Les adjints hertchèt l' sôlêye el pote — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
- Pocwè nd a t i tant ki n' ont
  Polou hertchî sol levêye
  Li fårdea del destinêye
  Etchinné a leu talon?— Émile Wiket, "Fruzions d' cour", "Mins poqwè" (fråze rifondowe).
- Il ont rescontré nosse hiedresse
  L' ôte feye, ki rwaitive a ses biesses.
  I vos l' ont apougnî pal tiesse
  Et s' l' ont hertchî dins ene djiniesse — Jean-Charles Benoît (fråze rifondowe).
- Cologne, Bassindje et Djhan l' Banslî !
  Vos årîz bén mî fwait do braire
  Ki l' diåle les hertchaxhe e l' infier — Marian de Saint-Antoine, dins Paskeye di Djhan Såpire (fråze rifondowe et rarindjeye).
- Pocwè don avént i hertchî des adjeyantès pires des kilometes å lon afîsse di dressî leus menirs et leus dolmens ? — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
- Afeye, li coshet dmoréve so s' cou et s' mwaisse el diveut hertchî — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) saetchî målåjheymint ene sacwè d' foirt pezant, ki rôle, u ki flote.
- Li tcherete k' ele hertchive esteut ossu rapîçtêye ki s' harnaxhaedje ranucté d' coides — Louis Lagauche (fråze rifondowe).
- Les ôtes dicipes arivént avou l' batea, etot hertchant l' filet d' pexhons — Jean-Marie Lecomte, Evandjîle sint Djan (ratournaedje) (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) assaetchî (ene sacwè) tot l' fijhant trinner on moumint (avou ene fortchete, on rustea).
- Avou ene fortchete, i hertchive les deus djaenes d' oû et les gros trukes, et i spotchive ttafwait dins si assîte.
- Ene rôbe di soye
  K’ on hetche londjinnmint so s’ pus long ! — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Nôvimbe », 1922-23, p.38 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) (imådjreçmint) prinde toltins avou lu, prinde avou lu ene sacwè ki vos ehale.
- Nos hertchans tertos nos ptitès mizeres.
- Matante, si vos vloz do vinaigue di peme, dji vs è rmetrè on cantea :: Nonna, dji n' vou rén hertchî avou mi ! — Rodolphe Dedoyard (fråze rifondowe).
(v. å nén dit coplemint) (mot d’ houyeu) saetchî, u poûssî on vagonet avou del hoye u des edjåjhes, del taeye disk' al cadje pol moenner evoye.
(v. sins coplemint) haetchî å rustea, u al fotche.
- Dji n' fjha k' on sôt dissu m' rustea
  Po hertchî dins ses boyeas — Jean-Charles Benoît (fråze rifondowe).
(v. sins coplemint) pinde disca tere, po on mousmint.
- Vosse rôbe hertcheye al tere.
- Li grosse beguene poirtéve des bleuwès cotes ey on bleu dvantrin ki hertchive disca tere — Joseph Houziaux (fråze rifondowe).
(v. sins coplemint) trinner al tere.
- Ké becson ! li rowe di dvant si disgonfele; li tchinne a dedja potchî djus troes côps, et dins les dischindêyes, i m' fåt leyî hertchî mes pîs al tere, paski les frins n' vont nén — Yves Paquet (fråze rifondowe).

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

(v. sins coplemint) aveur ene rowe ki frote, èn nén bén rôler, tot djåzant d' èn ekipaedje.
- Vos avoz vosse rimorke ki hertcheye.
F. frotter, freiner.
1. trinner on djoû di dpus ki çou k' gn a dins les årmonaks, tot djåzant del viye lune (adon, li moes d' lune a 30 djoûs estô d' 29). Li lune hertcheye, les Muzulmans front co cwareme dimwin.
2. aler d' cresse, tot djåzant d' on meur, d' ene paroeze.
- Vosse måjhire hertcheye.
- Ene fouwire ki hertcheye.
rl a: clintchî, haetchî.

F. pencher, s'incliner, devenir oblique, s'infléchir.
1. (ås måyes) bodjî ene miete foû di plaece, et k' on n' pout nén, divant d' djouwer (po esse pus près, u po distourner ene aroke).
F. se déplacer.
1. hawter.
- On hertchive come çoula, royon après royon, sorlon les manires des sårteus. — Serge Fontaine (fråze rifondowe).
On dit eto: crocter.

F. houer, labourer, gratter le sol, scarifier, herser.
(viebe å prono) : Loukîz a : « si hertchî ».
1. si trinner.
- Ni leyîz nén li ptit s' hertchî al tere.
- Gn aveut des plaeces k' i s' divént hertchî so leu vinte télmint k' el passaedje divneut stroet. — Anatole Marchal (fråze rifondowe).
F. ramper, se traîner.
1. ariver målåjheymint.
- Les rinnes kimincént pa rlever l' tiesse foû des sankes, pu ele sitindént leus grandès pates po s' hertchî å boird di l' aiwe. — Georges Pècheur (fråze rifondowe).
- Li vî ome tot moussant dins li ptite oto: on va waitî di s' hertchî ladvins.
F. se hisser.

Ratourneures

hertchî ses pîs : trinner ses pîs, tot rotant (télfeye po-z aler tot doûçmint, esprès).
- Il esteut måvlé et, come Lorint esteut dvant lu, i s' leya aler et hertcha ses grands pîs bin lon padrî. — Albert Lenfant (fråze rifondowe).
F. traîner les pieds..
hertchî a råye-cou : trinner (ene sakî) so s' dirî.
- I l' aveut prin pås deus pîs et i l' aveut hertchî a råye-cou dins les sticots d' djinesses.
hertchî on bwès°. :
hertchî ene berlinne : saetchî on vagonet al mwin, el hoyire.
hertchî a s' cou : aveur toltins drî lu (des sakîs, des sacwès k' on freut bén sins.
- I hertcheye tos costés ses efants a s' cou.
- Come les ôtes, dji hertcheye a m' cou on vî mehin k' on lome li lwè do talion, ki mes niers ravikèt a fwait ki m' cervea el pîtlêye. — René Brialmont (fråze rifondowe).
hertchî al voenne : saetchî evoye li hoye.
hertchî al pire : saetchî les pires evoye.
hertchî al berlinne, å batch, å gayot : a l' asulon del sôre d' indjén po tcheryî.
aveur ene djambe ki hertcheye : xhaler ene miete.
On dit eto: haetchî l' djambe.
aveur on bwès° ki hertcheye foû di s' faxhene. :

Parintaedje

Sinonimeye

(saetchî tot ripant): råvler, aråvler.
(haetchî å restea): råvler, rusteler

Ortografeyes

Divant 1900 :

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

E rfondou walon :

hertchî : R9 ^(lére), R13

Ratournaedjes

trinner (ene sacwè) al tere (v. å complemint)

Francès : traîner ^(fr), emmener ^(fr) (contre son gré), tirer ^(fr), haler ^(fr)

haetchî ene pezante sacwè

Francès : remorquer ^(fr), tracter ^(fr)

saetchî tot ripant

Francès : racler ^(fr), enlever ^(fr) (en raclant)

awè tofer avou lu ene ehalante sacwè

Francès : traîner ^(fr), trimbaler ^(fr)

haetchî u tchôkî ene berlinne dins ene houyire

Francès : hercher ^(fr), herscher ^(fr)

haetchî å restea

Francès : ratisser ^(fr), râteler ^(fr), cureter ^(fr)

pinde foirt bas, po on mousmint

Francès : pendre ^(fr) (jusqu'à terre), toucher ^(fr) (le sol)

trinner al tere (v. sins complemint)

Francès : traîner ^(fr), racler ^(fr), frotter ^(fr) (par terre), toucher ^(fr) (le sol)