ahessî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Bodje vî francès « ess- » (avou on ristitchî H po stoper l’ ahiket) avou l’ betchete « a- » (ki fwait fé l’ accion) des viebes et l’ cawete di codjowaedje « -î »; dedja e vî lingaedje d’ oyi vî francès « aaissier ».

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /a.hɛ.ˈsiː/ /a.hɛ.ˈsi/ /a.jɛ.ˈsiː/ /a.ɛ.ˈsi/ /a.ɛ.ˈse/ (fås H prumrece)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /a.hɛ.ˈsiː/
Ricepeures : ahes·sî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	ahesse
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	ahessîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	ahessans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	ahesnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	ahesrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	ahessive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	ahesse
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	ahessî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

ahessî

(viebe å coplemint) diner a ene sakî çou k’ il a dandjî po esse a si åjhe, forni des martchandijhes, continter (ene pratike).
- C’ est lu k’ ahesse totes les grossès boesses po les meubes di buro.
- To lè deû, il ahècî leû kantt è mitan d’ li scol, è noss prézince, to s’ divizan to hô di traze a katwass. — Henri Forir, Notul so lè bazè skol dè vî tin, 1862.
(viebe å coplemint) vini a pont, bén siervi a (ene sakî).
- Çoula m’ ahesreut bén.
- Elle dijha k’ dj' esteu bon ovrî, ki nou mignon d’ tote li Beldjique n’ ahessreut si vite ene pratike — JMou, "Dévôcions do payis di Lîdje" (fråze rifondowe).
- Oyi, lès maîsses, lès parints èt lès grands-parints s’ ragranciront d’awè one masse d’idéyes po fé spiter l’ walon, po-z-ayèssî lès-apurdices èt po mète su pîd ou su l’ sin.ne, dès spitantès sèyances dins leû scole, leû bibiotèque, è leû maujone ou dins lès tauveléyes. — JSpi, Lès grands-åbes Noer Boton l° 505, p. 20-21..
(viebe å coplemint) (tot cåzant å rvier) diner ene sacwè ki n’ covént nén, riçure ene sakî d’ ehalant.
- Bén jourdidju, on srè beazebén ahessîs avou ça !
- Gn årè des droldimint ahessîs, cwand k’ on-z årè les rzultats des vôtaedjes.
(sessouwalité) coûtchî avou.
- Il a minme ahessî si prôpe matante.
(viebe å coplemint) (tot cåzant å rvier) bate, coixhî, acsure, må arindjî.
- Il ont bén ahessî l’ hapeu d’ otos.
- I s’ a fwait ahessî el fosse, il a dmoré troes moes djus.
(viebe å coplemint) (tot cåzant å rvier) touwer.
- Ont i ddja ahessî leu pourcea ?
- Wice avoz vs ahessî Graphopoulos; å Gaiy-Molén, sol pavêye ? — Paul-Henri Thomsin, ratournant Maigret èt l’danseûse d’å Gai-Moulin, 1994 (fråze rifondowe).
- Djamåy vos n’ vis pôroz vanter,
  Ki c’ est so li drî ki vos m’ avoz touwé,
  Come i gn a des anêyes vos ahessîz m’ vî père. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.190, “Li Brac’neu” (fråze rifondowe).
(viebe å prono) aler cweri (ene martchandijhe).
- Dji m’ a-st ahessî amon Laca : il a did tot, mins fåt l’ tins k’ i l’ trouve.
- Ele va hagnî dvins l’ grile vantêye,
  Di Nabelhåye po s’ ahessî
  On rvént pa totes les stroetès voyes
  Avou ene cåkêye di ptits bolants
  Sins prinde asteme a s’ rôbe di soye. — Martin Lejeune, "Abèye bin vite on p’tit galant" (fråze rifondowe).
- Djans ! On s' ahesse come on pout,
  Po rovyî tos les histous.
  Et l' fjheu d' peket margoule,
  Divant d' fourni l' cåbartî
  K' a s' toû ci-cial batijhe,
  Divant di vzel fé goirdjî. — Louis Lagauche, "Câse d'on comichonaire" (1904), p.22 (fråze rifondowe).

Ratourneures

esse (bén) ahessî : aveur çou k’ i fåt.
esse må ahessî : èn nén aveur çou k’ i fåt ; aveur èn ome (ene feme) k’ on n’ s’ atind nén avou lu (leye).
èn sawè ké pratike ahessî : awè d’ l’ ovraedje a make.
esse ahessî : esse emantchî ; esse må sorprin(jhe).

Parintaedje

Mots vijhéns

siervi

Ortografeyes

Divant 1900 :

ahess : E177a ^(lére)
ahessi : E89 ^(lére), E177a (mins « ahessî » dins les egzimpes) ^(lére)
axhessi : E212 (4inme troke) ^(lére)
aïessî : C9a ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

ahèssè : S3
ayèssè : S36 ^(lére)
ayèssi : C1
ahècî : E1
a.èsser : S17
ahessî : S117
ahesser : S117
ahèssî : E1, E34
aèssî : C13
ahèssi : E21, S3, E212b (4inme troke)

E rfondou walon :

ahessî : R9 ^(lére), R10 ^(lére), R13

Ratournaedjes

diner a ene sakî çou k’ il a dandjî po esse a si åjhe

Francès : fournir ^(fr), équiper ^(fr), approvisionner ^(fr), pourvoir ^(fr), subvenir ^(fr), contenter ^(fr), satisfaire ^(fr), servir ^(fr) (un client)

vini a pont

Francès : être utile, venir à point ^(fr), dépanner ^(fr), servir ^(fr)

(tot cåzant å rvier) diner ene sacwè ki n’ covént nén

Francès : combler ^(fr) (ironiquement), avoir une mauvaise surprise

coûtchî avou

Francès : coucher ^(fr) (avec quelqu’un), faire l’amour ^(fr) (à quelqu’un)

(tot cåzant å rvier) bate

Francès : rosser ^(fr), blesser ^(fr)

(tot cåzant å rvier) zigouyî, touwer

Francès : tuer ^(fr), abattre ^(fr), supprimer ^(fr), exécuter ^(fr), occire ^(fr), achever ^(fr)

esse (bén) ahessî

Francès : être (bien) équipé, outillé, fourni, achalandé, combler

esse må ahessî

Francès : être dans une situation déplorable

Ratourneure 3.

Francès : refuser des clients

Ratourneure 4.

Francès : être dupé

Pårticipe erirece

	singulî	pluriyal
omrin	ahessî	ahessîs
femrin	ahesseye	ahesseyes

ahessî omrin

Pårticipe erirece omrin do viebe "ahessî".
- Wice avoz vs ahessî Graphopoulos; å Gaiy-Molén, sol pavêye ? — Paul-Henri Thomsin (fråze rifondowe).
- Vosse pitite machine a keude a manike m' a bén ahessî.

Addjectif

	singulî	pluriyal
omrin	ahessî	ahessîs
femrin padrî	ahesseye	ahesseyes
femrin padvant	ahesseye	ahesseyès

ahessî omrin

k' a ses åjhes, k' a çou k' i lyi fåt
- Avou vosse novele sitouve, vos estoz mî ahessî.
- Dji so-st ahessî e tchåsses, dj' end a bén cénk pwaires.
- Il est bén ahessî: si feme a yeu ene djermale — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).

Sustantif

	singulî	pluriyal
omrin	ahessî	ahessîs
femrin	ahesseye	ahesseyes

ahessî omrin

onk k' a rçû çou k' i vleut.
(tot cåzant å rvier) onk ki n' a nén çou k' i vleut.
- Gn årè des droldumint ahessîs, cwand k' on-z årè les rzultats des vôtaedjes.