kihagnî

Walon (Rifondou)

Plinne cogne lidjwesse	Cogne namurwesse (nén spotchåve)	Sipotcheye cogne (Lidje-Årdene)
kihagnî	cohagnî	khagnî

Etimolodjeye

Do viebe « hagnî », avou l’ betchete « ki- » des viebes.

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /ki.ha.ɲiː/ /ky.ha.ɲiː/ /ky.hɛ.ɲiː/ /ky.ha.ɲe/ /ky.ha.ɲɛ/ /kɛ.ha.ɲe/ /kœ.ha.ɲe/ /kɔ.a.ɲiː/ /kɔ.a.ɲi/ /kɔ.wa.ɲi/ /ku.a.ɲiː/ /ku.wa.ɲiː/ (36 prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ki.ha.ɲiː/
Ricepeures : ki·ha·gnî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	k(i)hagne
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	k(i)hagnîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	k(i)hagnans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	k(i)hagnnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	k(i)hagnrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	k(i)hagnive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	k(i)hagne
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	k(i)hagnî
Ôtes codjowaedjes	come waitî

kihagnî

(viebe å coplemint) :
1. hagnî mwints côps avou ses dints.
  - Li tchén l' a tot khagnî. — Motî Forir (fråze rifondowe).
  - Po rmete si gosse sol farene
    I khagne des schaveures di mwaiye,
    Tot racmiytant po ene faxhene. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Terza Rima », 1923, p.42 (fråze rifondowe).
2. hagnî a ptits côps.
  - I kihagne ene crosse di pan. — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
  - Li tchén cohagne li cur des solés po djouwer. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
  - Ele m' a cohagnî a mi oraye avou ses ptits dints. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
3. bén mawyî l' amagnî.
  - (Ci n' est nén bon) d' avaler sins khagnî. — Motî Forir (fråze rifondowe).
4. hagnî mwints côps, tot cåzant d' èn inseke pikeu.
  - Dji so tot khagnî des moxhetes. — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
5. (mot d’ medcén) esse li cåze di beacôp di ptitès crevådes e l' pea, tot djåzant do froed ou del grande setcheur.
  - Dj' a les mwins totes kihagneyes del bijhe. — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
  - Li veye î hagne après l' moirt, Et l' rihagne, Cwand l' vint d' bijhe el kihagnî. — Lucyin Mahin, ratournant Guillaume Appolinaire.
6. schôpyî.
  - Ça m' kihagne al sipale. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).
7. (imådjreçmint) èn nén bén cåzer (on lingaedje).
  - I khagne li walon. — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
8. (imådjreçmint) ataker (ene sakî pa des metchantès paroles).
  - I l' a co khagnî djoleymint. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).
  - Ey ! Hanesse, k' avoz vs ki vs kihagne
    Po ki cs astitche des sfwaits makets?— Louis Lagauche, "Li ptit hierdî" (1926), p. 31 (fråze rifondowe).
(viebe å prono nonlôtrece) :
1. si hagnî n' onk l' ôte, e mwintes plaeces.
  - Les tchets s' cohagnèt a plåyes. — Jean-Jacques Gaziaux (fråze rifondowe).
2. (imådjreçmint) si dire toplin des metchanstés, n' onk l' ôte.
  - I s' kihagnèt po des réns. — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
  - I s' ont cohagnî tote li djournêye. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
  - S' on s' kihagnive kécfeye, veyoz vs, po des tchintreyes,
    C' est k' on-z aveut l' volté do fé tcheryî l' progrès— Louis Lagauche, "L' inmant", Ås walons, (1947), p. 117 (fråze rifondowe).
  - Si v’plêt mès amis, arèstéz di v’kihagnî. Nos vikant dès målåhèyes moumints, nos d’vans nos prinde po l’brèsse èt rotér l’tièsse lèvèye— Jean Thoune.

Ratourneures

kihagnî so s’ tchike.
- Del manire ki khagnive so s' tchike, on sinteut k' il aveut l' åme plinne d' oraedje. — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.65 (fråze rifondowe).
si cohagnî come des djonnes di tchén (C106), si khagnî come tchén et tchet (E212)

Parintaedje

kihagne
kihagnaedje, kihagnreye, kihagneu (C106), kihagnåjhe (E200)
kihagnter, kihagnter (E177, E203), kihagntåjhe (E200)

Sinonimeye

(hagnî a ptits côps) : hagnter, kihagnter
(èn nén bén djåzer on lingaedje) : kipiter
(si dire n' onk l' ôte toplin des metchanstés) : si margougnî, esse cohigne cohagne, esse come tchén et tchet, si kixhiyî, si margayî, si dispiter
(si crevåder a ptitès crevådes, a cåze do froed) : s' dibijhî, si sbijhî

Ortografeyes

(kihagnî, cohagnî & khagnî)

Divant 1900 :

kihagnî / khagnî : E203 ^(lére)
kuxhagni : E212 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

E rfondou walon :

kihagnî u cohagnî / khagnî : R9 ^(lére), R10 ^(lére), R11 ^(lére)

Li mot n’ est nén dins : E177, C13, O0, R13

Ratournaedjes

hagnî mwints côps avou les dints

Inglès : to bite ^(en) repeatedly, ferously (nén ratournåve direk e-n inglès)
Francès : mordre ^(fr) rageusement, couvrir de morsures ^(fr), déchirer ^(fr) à coups de dents (nén ratournåve direk e francès)

hagnî a ptits côps

Inglès : to nibble ^(en) (at), to chew ^(en) (at)
Francès : mordiller ^(fr), déchiqueter ^(fr) avec les dents

bén mawyî l' amagnî

Inglès : to chew ^(en) well
Francès : bien mâcher ^(fr), mastiquer ^(fr)

hagnî mwints côps, tot cåzant d' èn inseke pikeu

Inglès : to bite ^(en) allover, to sting ^(en) allover
Francès : mordre ^(fr) partout, piquer ^(fr) partout

schôpyî

Loukîz a : schôpyî

Inglès : to itch ^(en)
Francès : démanger ^(fr)

èn nén bén cåzer on lingaedje;

Loukîz a : kipiter

Francès : bien écorcher ^(en)

si hagnî n' onk l' ôte

Inglès : to tear ^(en) one another to pieces
Francès : s’entre-déchirer ^(fr), s’entre-dévorer ^(fr)

si dire n' onk l' ôte toplin des metchanstés

Inglès : to tear ^(en) one another to pieces
Francès : se quereller ^(fr) se calomnier ^(fr), se diffamer ^(fr), s’entre-déchirer ^(fr), se lancer des piques ^(fr), se lancer des propos mordants

si crevåder a ptitès crevådes, a cåze do froed

Inglès : to chap ^(en), to get chapped ^(en), to crack ^(en)
Francès : gercer ^(fr)

Pårticipe erirece

kihagnî omrin

Pårticipe erirece omrin do viebe "kihagnî".
- Li tchén l' a tot khagnî. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Ele m' a cohagnî a mi oraye avou ses ptits dints. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
- Dji so tot khagnî des moxhetes. — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
- I s' ont cohagnî tote li djournêye. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
- Dj' a les mwins totes kihagneyes del bijhe. — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).