crexhe
Apparence
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje latén « crescere » (minme sinse), adon racuzinåve avou l' espagnol « crecer » et l' vî francès « creistre ».
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /kʀɛh/ /kʀɛç/ /kʀɛɦ/ /kreχ/ /kʀɛʃ/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /kʀɛʃ/
- Ricepeures : nén rcepåve
Viebe
[candjî]Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | crexhe |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | crexhoz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | crexhans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | crexhnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | crexhrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | crexheu |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | crexhe |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | crexhou |
Ôtes codjowaedjes | come mete |
crexhe
- (v. sins coplemint) ou (v. sins djin) grandi tot cåzant d' ene biesse, d' ene djin, des pwels.
- Ti lais crexhe ti båbe et cmeler tes croles — Martin Lejeune, "Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune" p. 113, "L'infifélité d' Catrène" (fråze rifondowe).
- On n' tineut nén conte di l' apetit k' on djonne coir pout-st awè cwand k' i n' a nén fini d' crexhe. — Émile Sullon (fråze rifondowe).
- I s' lait crexhe li båbe.
- Fait′-a-fait′ qu’i crèhéve,
lès-autes-åbes s’ont r’sètchî come po lî fé dèl plèce,
èt, d’zos sès bassès cohes, i n’ crèh qui dès bouhons
qu’èles-avisèt voleûr warandi d’ leû fouyèdje — Henri Simon, Li mwért di l'åbe. - I crèha dès måles crompîres,
sins compter lès-ôtes pitits mås — w:Joseph Mousset, Joseph Mousset. - Inte les pires di pavêye, i n' crexhe nén des djotes. — Louis Lagauche, "L' inmant", (1947), A ‘n-ancyin payîsan, p. 152 (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) grandi tot cåzant d' ene plante.
- Fré, k' a motoit ndalé cåse d' ene ingråte crapåde
Ou po wangnî l' payele ki nos crexhe foû del påte — Louis Lagauche, "L' inmant", Po Nameûr, (1947), p. 139 (fråze rifondowe). - Après k' on-z a yeu passé l' rôlea, li grin djermêye et crexhe Modele:MoTch
- Les tcherdons crexhént avou les dints-d'-tchén, les pas-d'-ågne et les ôtes crouwins ki stofént les crompires u les betråles — Edouard Peraux (fråze rifondowe).
- Fré, k' a motoit ndalé cåse d' ene ingråte crapåde
- (v. sins coplemint) grandi tot cåzant d' ene sacwè (ritchesse, comiece, djoû, lune, evnd.).
- Por vos, Prince, nosse payis walon
Est awoureus la k’ Diè vis texhe
Des djournêyes la ki vs veroz crexhe
Li bouneur et l’ djoye tot do long. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.51, “Hureux Jous” (fråze rifondowe). - Li walon, come li francès, vént po s' pus grande pårt do latén, mins s' n' a-t i nén yeu l' tchance di poleur crexhe et si spåde come lu. — André Lamborelle (fråze rifondowe).
- Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimeure djamåy li minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp. — Jean-François Brackman (fråze rifondowe).
- Por vos, Prince, nosse payis walon
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
- (imådjreçmint)si måvler.
- Dji crexhe cwand dj' end etind des cis ki mådixhèt l' cok k' elzès dispiete trop timpe — Maggy Frisée (fråze rifondowe).
II. fé crexhe [vierbire a coplemint] fé grandi. I fwait crexhe si niyåd. On dit eto: acrexhe, racrexhe, diswalper. F. accroître, augmenter, développer.
III. crexhe di (+ sustantif) [viebe di divnance] divni pus (+ addjectif).
- crexhe d' ådje : monter dins ses ans (po fé l' diferince avou «crexhe di grandeur».
IV. si crexhe [v.pr.] waitî d' passer po pus grand k' on-z est. I saye di s' crexhe. F. se grandir, se valoriser.
Ratourneures
[candjî]- {{dismetant k’ l’ avoenne crexhe, li tchvå mourt}}, sol tins k' l' avoenne crexhe, li tchvå creve
- il a l' hikete: c' est k' il est co po crexhe : u
- c' est ki l' cour crexhe : ervazî k' on dit a ene djin k' a l' hikete.
- Il (elle) a crexhou so on tonea : espot k' on dit d' èn efant k' a les djambes tchamlowes pa manke di tchåsse.
- "il a les jambes arquées, il fait du rachitisme".
- S' il (elle) a crexhou inla so ene nute, il esteut tins ki l' djoû s' leve : ervazî k' on dit tot veyant ene grande pîce (on grand, ene grande).
- Franwal: ahåyant po: "c'est un grand échalas, une grande asperge".
- crexhe come les cawes di vatches: après l' tere : raptiti tot divnant vî (cwand les poys des cawes des vatches crexhèt, i s' raprotchèt d' tere). On djheut sovint ça d' ene feme ki rotéve a baxhete a cåze di l' osteyoporôze.
- F. se tasser.
- rwaitî crexhe les rcenes did padzo : esse moirt et eteré.
- Franwal: ahåyant po: "sucer les pissenlits par la racine".
- nosse cour crexhe : on s' recrestêye, on-z est fir.
- Et nosse cour crexhe cwand c' est k' on tuze al glwere. Di nos vîs peres ki n' avît måy pawou (Li Tchant des Walons).
- F. se gonfle.
- Al Sinte-Luce, les djoûs crexhèt do sôt d' ene pouce : Li Sinte-Luce, c' est l' 13 di decimbe, mins dinltins, divant l' calindrî grigoryin, c' esteut viè l' 21 di decimbe.
- crexhe di saedjesse : divni pus råjhnåve.
- C' est nén l' tot d' crexhe d' ådje, savoz, mes parants, i fåt ossu crexhe di saedjesse !
- F. grandir en âge et en sagesse.
Parintaedje
[candjî]- crexhant, crexhance
- crexaedje, crexhince, crexhoûle, crexhinne, crexhåjhe
- crexhyî (!!! a-z aveuri), crexhioûle
- discrexhe, discrexhaedje, discrexhance, discraxhant
- forcrexhe, forcrexhance
- acrexhe
- racrexhe
- ricrexhe, ricrexhaedje
Sinonimeye
[candjî]Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
[candjî]- F. croître, pousser.
- F. se développer, croître.
Codjowas
[candjî]crexhe
- indicatif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « crexhe ».
- suddjonctif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « crexhe ».
- kimandeu prezintrece, deujhinme djin do singulî, fôme camaerådrece, do viebe « crexhe ».
Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Mots do walon vinant do latén
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' espagnol
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do vî francès
- Mots do walon d' on seu pî
- Viebes do walon
- Viebes do walon ki s' codjowèt come mete
- Mots do walon avou des ratourneures
- Codjowas do walon
- Codjowas do cåzant d' l' Indicatif Prezintrece do walon
- Codjowas do rwaitant d' l' Indicatif Prezintrece do walon
- Codjowas do cåzant do Suddjonctif Prezintrece do walon
- Codjowas do rwaitant do Suddjonctif Prezintrece do walon
- Codjowas d' l' atôtchî do Cmandeu do walon