elaxhî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Bodje « laxhe » avou l’ betchete « e- » d’ ecloyaedje des viebes, avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes; mete dins l’ laxhe.

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /ɛ.la.ˈhiː/ /ɛ.la.ˈʃiː/ /ɛ̃.la.ˈʃiː/ /a.la.ˈʃiː/ /a.la.ˈʃi/ /a.la.ˈʃe/ /a.la.ˈʃɛ/ (betchfessî xh)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /ɛ.la.ˈʃiː/
• Ricepeures : e·la·xhî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	elaxhe
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	elaxhîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	elaxhans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	elaxhnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	elaxhrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	elaxhive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	elaxhe
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	elaxhî
Ôtes codjowaedjes	come waitî

elaxhî

1. (viebe å coplemint) mete (ene biesse) dins ene laxhe.
   • On-z elaxhe les tchéns ki hagnèt.
   • (Li Leu eyet l' Tchén) - Leye on pô vir, cwè çki t' as la po ene rogne ? - O, ça, ç' n' est rén ! - Årèss estî coixhî ? - C' est ptete el plaece del tchinne, ou çki dj' so-st elaxhî — Léon Bernus (fråze rifondowe). (ratournant Jean de Lafontaine
   • Pus lon, des hôtès rotches k’ ont l’ vizaedje tot dgreté
     N’ ont k’ des bouxhons di djniesses po ene gote si gåyoter
     Ou kékès margarites k’ elaxhèt dvins ene blanke frågne
     Li stitcha k’ elzès håynêye
     (Fråjhûlès gågåyes so des coirs d’ adjeyant). — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Dizeû Êwaye », 1919, p.87 (fråze rifondowe).
2. (viebe å coplemint) (imådjreçmint) si fé vey voltî (d’ ene sakî), et l’ ritni come pa ene laxhe.
   • Li djonnea s' aveut beazebén leyî elaxhî d' ene crapåde ki n' conoxheut ni d' Eve ni d' Adan.
3. (viebe å coplemint) serer dins ses bresses.
   • Li vî grand-pere elaxha l' efant dvins ses bresses.
   • Des vigreus bresses l' avént-st elaxhî et ene tchôde, moyeye boke båjhive tot avå s' vizaedje. — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
4. (viebe å prono) : Loukîz a : « s’ elaxhî ». Loukîz a : s' elaxhî

Ratourneures

1. elaxhî s’ destinêye.
   • Vos avoz dit vraiy, ele si rapinsa k' ele aveut-st elaxhî s' destinêye avou èn ôte ki mi et veyant k' ele aléve divni mere po ene deujhinme feye, ele fjha on côp d' måleur di s' coir. — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.72 (fråze rifondowe).
2. On n' elaxhe nén s' tchén avou des såçusses : i n' fåt nén diner l' ocåzion a ene djin di fé çou k' vos lyi disfindoz.

Parintaedje

• elaxhaedje, elaxhance
• dislaxhî

Sinonimeye

• (si fé vey voltî) : alaxhî, andoûler, amidjôler, emacraler

Ortografeyes

Divant 1900 :

• èlahî : E203 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• alachî : C9, O0, O4, O5, S109, S117
• èlahî : E1, E34 (ki polèt esse rifondous elaxhî ou alaxhî)
• alahî : E21
• alachi : C1, O2
• alacher : S117

E rfondou walon :

• elaxhî : R11 ^(lére), R13

Ratournaedjes

tini e-n ene laxhe

• Arabe marokin : ربط ^(ary) =‎ rebe6
• Francès : tenir en laisse ^(fr)

prinde dins ses bresses

• Arabe marokin : 3enneq =‎ عنّق
• Francès : enlacer ^(fr)

Pårticipe erirece

elaxhî omrin

1. Pårticipe erirece omrin do viebe "elaxhî".
   • (Li Leu eyet l' Tchén) - Leye on pô vir, cwè çki t' as la po ene rogne ? - O, ça, ç' n' est rén ! - Årèss estî coixhî ? - C' est ptete el plaece del tchinne, ou çki dj' so-st elaxhî — Léon Bernus (fråze rifondowe).
   • Des vigreus bresses l' avént-st elaxhî et ene tchôde, moyeye boke båjhive totavå s' vizaedje. — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).

Addjectif

	singulî	pluriyal
omrin	elaxhî	elaxhîs
femrin padrî	elaxheye	elaxheyes
femrin padvant	elaxheye	elaxheyès

elaxhî omrin

1. tinou come pa ene laxhe.
   • Vo les la elaxhîs po tote leu vicåreye.
   • A ! Ci-la ki n’ sait nén çou k’ c’ est d’ esse elaxhî,
     Çou k’ c’ est d’ esse prijhnî, cwand on cmince a prinde veye. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.45, “Agnuss” (fråze rifondowe).
   • I rwaite li walon come on diyaleke elaxhî al civilizåcion des viyaedjes, et ki doet, dabôrd, disparexhe avou leye. — Lucyin Mahin.
   • E l' Edjipe, todi, li djustice n' est nén-st elaxheye al moennance politike. — Lucyin Mahin.
   • Li walon est ene vraiye drouke por mi: dji so-st elaxhî après, come des ôtes k' ont leu ptit molon: li tévé, li fotbal, les colons... u li hachich. — Lucyin Mahin.
   • Des elaxheyès djins (après l' cigarete, les droukes, les djeus videyos...), end a des cints et des cints.

Mots d’ aplacaedje

• Nén Elaxhî Payis
• farmaco-elaxhî

Ratourneures

1. eroyene-elaxhî, nicotene-elaxheye, cafeyene-elaxhî : ki n' si sait pus passer d' eroyene, di cigarete, di cafè, evnd.
   • Li metadone ni va k' po les droukés eroyene-elaxhîs.

Ratournaedjes

elaxhî

• Inglès : dependant ^(en) (of)
• Francès : lié ^(fr) (à), dépendant ^(fr) (de), soumis ^(fr) (à), tributaire ^(fr) de, corrélé ^(fr) (à), prisonnier ^(fr) (de), , aligné ^(fr) (sur)