Aller au contenu

atoumer

Èn årtike di Wiccionaire.

Etimolodjeye

[candjî]

Do viebe « toumer » avou l’ betchete « a- » d’ aprepiaedje des viebes çou ki dene on mot avou l’ cawete di codjowaedje « -er » des viebes; toumer aviè l' ci ki cåze.

Prononçaedje

[candjî]

Viebe

[candjî]
Djin et tins Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) atome
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) atoumez
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) atoumans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) atoumnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) atoumrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) atouméve
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) atome
pårt. erirece (dj’ a, vos av) atoumé
Ôtes codjowaedjes come alouwer

atoumer

  1. (v. sins coplemint) toumer aviè l' ci ki djåze, ariver tot toumant.
    • Li marote ki dj’ fwai pol moumint
      Ni va nén tote seule, creyoz l’ bén,
      Li « Courrier » n’ atome nén di dzeur. Joseph André, "Dizos leû fèrome", 1919, p.64 (fråze rifondowe).
    • T' saveur inmé (twè, l' lingaedje walon),
      C' est ene ritchesse k' atome do cir,
      Po-z esse a s' pan,
      Po-z aclever tos nos efants
      Avou confyince et hardiyesse Joseph Docquier (fråze rifondowe).
  2. (v. sins coplemint) ariver tot d' on côp.
    • Li nute atome. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • Ça vs atoumrè bén seur del banse do cir. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • La k' el nute vineut d' atoumer
      Dj' esprinda troes aloumetes. Léon Bukens (fråze rifondowe).
    • Cnoxhe li walon, c' est po les abagués d' foû payis ene manire di mî comprinde la wice k'on­t-st atoumé et po les Walons d' voci, c' est rtrover leus raecenes. Jean-Claude Somja (fråze rifondowe).
    • Mins nou vivå n' atouméve di l' astaedje, ca les femes do harem, djalotes come des tchets del plaece ki l' blonde efant aveut prins e cour do mwaisse, nel polént tressinti Joseph Mignolet, dins « L' amour a l' Alambra », p. 16 (fråze rifondowe).
  3. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « divins ») si rtrover dins ene sitouwåcion sins l' voleur.
    • Adon, atot léjhant li gazete, dji comprinda k' dj' aveus-st atoumé dins l' afwaire sins l' voleur Paul-Henri Thomsin, ratournant Maigret èt l’danseûse d’å Gai-Moulin, 1994, p. 26 (fråze rifondowe).
  4. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « di ») esse d’ atoumance.
    • Cwand li målediccion do cir
      Atome di s' abate so nosse voye,
      On lait drî lu des orfulins,
      Des cis ki vnèt cial, li cour plin,
      Rigreter leus pôves moirts evoye. Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), "Li jou des ames", p.8 (fråze rifondowe).
    • L' etrindjir k' atome
      D' esse trop bén moussî,
      I fåt ki l' pôve ome
      Soexhe tot discandjî Louis Lagauche, "L' inmant", Les Djîles, (1947), p. 127 (fråze rifondowe).
  5. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « a ») riçure on bén e-n eritaedje.
    • Mi fré a-st atoumé al måjhone Motî Forir (fråze rifondowe).
  6. (v. sins djin) avni, sins esse decidé.
    • S’ il atome k’ ene biesse si troubele
      Ou k’ ele si fwaiye hairyî,
      So des bokets d’ flûte i xhufele,
      Ene viye air do payis.{{s-rif|JCla| « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Lès neûrès gades », 1911, p.115-
    • Qwand on s’pormône avå trîhes èt bwès èt qu’il atome qu’on veûsse, so ine åbe, ine niyèye di fènèsse ou d’mossê. Joseph Minet, "Les oujheas di nosse payis", p. 19.
    • Si vos fjhoz çou k' on vs dit, i n' pout må di vs atoumer des mizeres. Paul-Henri Thomsin, ratournant Li diâle è cwér, ine avinteûre di Bakelandt l’èspiyon di Napolèyon à Lîdje, 2009, p. 42 (fråze rifondowe).
  7. (viebe å prono) : Loukîz a : « si atoumer ».

Ratourneures

[candjî]
  1. bén atoumer : ariver pol mî.
  2. c’ est come il atome : li hazård, li destinêye e-st insi et s' on nel pout on candjî.
  3. s’ il atome insi


Sinonimeye

[candjî]
toumer aviè l' ci ki djåze
ariver (tot djåzant d' ene djin, d' èn etrevén)
ariver tot d' on côp sins radjoû

Sipårdaedje do mot

[candjî]

w. do Levant, w. do Mitan (Cinè)

Ortografeyes

[candjî]
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

Ratournaedjes

[candjî]
toumer aviè l' ci ki djåze
ariver tot d' on côp
avni, sins esse decidé
riçure e-n eritaedje
atoumer di
bén atoumer