toumer
Apparence
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje vî francike « tûmon* » fé des "couperous", adon racuzinåve avou l' vî lingaedje d’ oyi « tumer ».
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /tu.me/ /ty.me/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /tu.me/
- Ricepeures : tou·mer
Viebe
[candjî]Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | tome |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | toumez |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | toumans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | toumnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | toumrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | touméve |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | tome |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | toumé |
Ôtes codjowaedjes | come alouwer |
toumer
- (v. sins coplemint) tchaire dal copete.
- Toumer al valêye d' ene finiesse, djus d' ene schåle. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Onk a kî troes doets dzeu l' narene
Esteut crexhou ene pwaire di coines,
Ni meta k' on pô d' aiwe so s' front
Et ses coines toumît e poujhon
— Lambert de Ryckman (fråze rifondowe). - Rade, il ont gripé dssus po lyi rceper ses coxhes,
et les hepes atakèt. Li crestea si påjhûle
si rimplixh d' on grand brut. On-z ôt croxhî les bwès
ki s' froxhèt tot toumant so les bouxhons spatés
— Henri Simon (fråze rifondowe). - On djoû, li ptit tchén a hoplé sol tåve, a gordé l’ kénket k’ a toumé, et l’ petrole a prins feu — Émile Pècheur (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) si taper djus tot djåzant d' ene sacwè k' est dresseye.
- Toumer al tere. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Toumer tot long stindou. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Tote si veye, l' ome
N' porè sovint
Ki l' djemixhmint
Do bodje ki tome
— Louis Lagauche, "Les belès-eures" (1928), p. 116 (fråze rifondowe).
- si rtrover d’ astcheyance dins.
- I n a tofer des bounès paroles ki toumèt dvins des ptitès orayes, d’ efants ki rdjåzront motoit on djoû walon — Marcel Slangen (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) end awè a s’ tchedje.
- Del nute, cwand toumèt do fé
Leu faccion dvant l' Måjhon d' veye
I s' edoirmèt so les grés
On ls a veyou pus d' ene feye
S' i vént a ploure ou k' i fwaiye froed
I moussèt el coûrtigår
I s' edoirmèt dvant l' feu
— François Barillié, divins Li camarad′ dè l'joie, 1852 (fråze rifondowe).
- Del nute, cwand toumèt do fé
- (viebe å coplemint) (avou on pårticipe erirece ou èn addjectif) : divni tot d' on côp.
- Cwand i m’ vént do toumer sins exhowe,
Dj’ endè va l’ tiesse baxhowe
Avou mes screts-mawets,
Fé ene tournêye e bwès. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Anôy’mint », 1925, p.40 (fråze rifondowe). - L' ome ås poûssires esteut i a l' awaite padrî ene håye ? (...) Todi nd est i ki nosse capon touma-st edoirmou d' on plin côp — Jean-Denys Boussart (fråze rifondowe).
- Cwand i m’ vént do toumer sins exhowe,
- (v. sins coplemint) si distaetchî al tere.
- Tos ses dints sont toumés. Modele:-rif
- Les coines des ciers toumèt tos ls ans mins les cenes des dins et des renes ni tcheyèt nén.
- (v. sins djin) ariver.
- S' i tome k' on les vegne houkî
Po fé l' planton dvins kéke bale
Afwaire di rmouyî l' gozî
Il irént a shijh cint Diåles
— François Barillié, divins Li camarad′ dè l'joie, 1852 (fråze rifondowe).
- S' i tome k' on les vegne houkî
- (v. sins coplemint) acsure.
- Schoûtez, mi efant,
Si ene tote pitite crawêye pondeure,
Vis endè fwait dedja tant vey,
Djudjîz, å cour ki vos ctaeyîz,
Kibén vosse fritche doet toumer deure !— Martin Lejeune, "Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune" p. 105, "L’amour atrape lu pètche" (fråze rifondowe).
- Schoûtez, mi efant,
- (v. sins coplemint) ariver tot djåzant del brune, del nute.
- Li nute ki tome. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- I s' fwait tård. Li djoû tome. — Martin Lejeune, “ Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune” p.144, « Bébé rèy ås andjes » (fråze rifondowe).
- Cwand l’ brune touméve, vijhéns, vijhenes,
S’ ashiyént sol baye, tot copinant. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.42, “Li Plèce Grétry” (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) (cronolodjeye) ariver tot djåzant d' on djoû d' ene anêye.
- Cwand l' Noyé tome e vénrdi, on pout magnî del tchå. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) (mot d’ meteyo) baxhî, spiter evoye (tot djåzant do vint).
- Li vint tome. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- (v. sins djin) vini djus tot djåzant d' plouve, d' nivaye, d' brouweur.
- I tome del plouve, del nivaye. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- I tome ene bleuwe brouweur, ene måhaiteye tcholeur. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Candj’mint d’ tins », 1912, p.22 (fråze rifondowe).
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « a ») obtini, atoumer a.
- Estoz vs toumé al måjhone ? — Motî Forir (fråze rifondowe).
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « so ») rescontrer d’ atoumance.
- Toumer sol coir a ene sakî. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Ca l' djoû des acoirdances si dj' tome måy sol napea
Djel towe ! Et si dj' mintixh, k' on m' rissaetche li bateme ! — Louis Lagauche, "Mayon" (1923), p. 44 (fråze rifondowe). - Çoula n' m' ala k' trop djusse
Ca dj' touma, no di no
So ene viye princesse rûsse...
Di cint kilos ... pol moens! — Camille Gaspard. - Al Nouve-veye, å dierin tournant del rote, i toumît so ene martchande di laecea ki tcheryive so Serè— Arthur Xhignesse (fråze rifondowe).
- Dins les bindes d' imådjes walones, vos toumez so on vî tchenå do Cinte avou li scluze et li ptite guerite do wårdeu — Lucyin Mahin.
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « di ») haper on må.
- Seur k’ i vont toumer d’ on må,
Les macreas ki l’ diåle kihere
Tot m’ oyant båjhî mi cmere. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Eloviné », 1922, p.61 (fråze rifondowe).
- Seur k’ i vont toumer d’ on må,
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « e ») tourner a ene sacwè d' mwais.
- Vos soris a 250 francs, c’ est del rigolåde. Après deus moes, ele toumèt e rak — Båze di dnêyes di l’ Årdene nonnrece (fråze rifondowe).
- C’ e-st a lu k’ ele dijheut ses poennes,
Ses djoyes, ses sondjes, ses anoymints ;
Cwand s’ cour touméve el languidône,
La k’ ele trovéve l’ ecoraedjmint. — Martin Lejeune, “Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune” p.184, « Lu lîve du mèsse dèl grand-mêre » (fråze rifondowe).
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « dins », « divins ») tårdjî dvins des cayets pô ahessûles.
- Après on cwårt d' eure, li pretcheu touma dvins des anoyantès rdites.
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « dins », « divins ») si ritrover dvins ene mwaijhe sitouwåcion.
- Ene fråze d’ egzimpe est co a radjouter.
Ratourneures
[candjî]- bén toumer / må toumer
- leyî toumer
- I lyi a leyî toumer s' bordon sol tiesse. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Des volêyes di colons si leyèt toumer so m' boket d' tere. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- toumer a l’ aiwe
- toumer a schate di
- toumer d’ acoird
- Avizant on voyèdjeû qui s'aprèpîve, èwalpé è s' mantê, l'ont toumé d'acwérd so l' fêt' qui l' ci qu'avinreût l' prumî a lî fé wèster s' mantê, sèreût loukî come èstant l' pus fwért di zèls deûs. — w:Li bijhe et l’ solea (fåve do vî vî tins (Lidje).
- toumer d’ on boigne so èn aveule
- toumer djus d’ pî : esse rwiné.
- Dj' ô bén: c' est onk toumé djus d' pî Gåre li gåre cwand serè rnouri (dins "Simon li Scrinî"). F. être en faillite.
- pout-må a toumé e l’ aiwe
- toumer båbe a båbe
- toumer a court.
- Et si n' toumèt-ele måy a court
Asteure k' ele si rtrovèt sol boure,
Les båsheles
— Camille Gaspard (fråze rifondowe).
- Et si n' toumèt-ele måy a court
- toumer do må d’ sint : fé ene crise d' epilepseye.
- toumer do sôrt : esse acsegnî pal sôrt.
- toumer flåwe : påmer.
- Epoirtêye på sdårniyon, ele touma flåwe so les tinrès yebes, les ouys drovous sol sitoelî coleur di måvlete — André Gauditiaubois (fråze rifondowe).
- toumer malåde.
- toumer e pane.
- toumer roed bleu sot : divni amoureus.
- C’ est èn ome bén moussî ki tome e pane avou s'-t oto, e plin mitan del tchampagne : i leve li capot et cmince a rawaitî e moteur cwand il etind ene vwès ki dit « Ça doet esse les boudjiyes ! » — André Mottet (fråze rifondowe).
- Elle aveut-st ataké a dvoircî d' si ome et vola les beas sondjes revolés et l' lursete mascråwêye; tot a l' diloujhe, elle endè touma malåde — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
- toumer e-n ene blesse.
- ça n' a nén toumé dins l' oraye d' on sourd
- si ça tome : si c' est insi d' astcheyance.
Parintaedje
[candjî]- toumaedje, touma, toumêye, toumaedje
- atoumer, atoumé, atoumance
- ritoumer, ritoumaedje
- ditoumer, ditoumaedje
Mots d’ aplacaedje
[candjî]Sinonimeye
[candjî]tos les sinses
vini djus dal copete, sovint tot s' froxhant
d' ene plinne pîce
Mots vijhéns
[candjî]Notule d’ uzaedje
[candjî]Li viebe est spårdou avå l' payis d' Lidje et l' Årdene bijhrece. On dit-st alieurs « tchaire ».
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Sipårdaedje do mot
[candjî]Ratournaedjes
[candjî]vini djus Loukîz a : tchaire
ariver
toumer so
- Francès : tomber sur (fr), rencontrer (fr) à l'improviste
Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Mots do walon vinant do vî francike
- Mots walons rtrovés e vî lingaedje d' oyi
- Mots do walon di deus pîs
- Viebes do walon
- Viebes do walon ki s' codjowèt come alouwer
- Motlî do walon pol cronolodjeye
- Motlî do walon pol meteyo
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do grand Payis d' Lidje
- Mots del Basse Årdene