baxhî
Apparence
Etimolodjeye
[candjî]Bodje « baxh- » (« bas »), avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes (k’ egzistéve dedja come on tayon-bodje patwès latén * « bassiare », do bodje « bassus », bas).
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /ba.ʃiː/ /ba.hiː/ /ba.ʃi/ /ba.ʃɛ/ /ba.ʃe/ /ba.çe/ (betchfessî xh)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ba.ʃiː/
- Ricepeures : ba·xhî
Viebe
[candjî]Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | baxhe |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | baxhîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | baxhans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | baxhnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | baxhrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | baxhive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | baxhe |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | baxhî |
Ôtes codjowaedjes | come waitî |
baxhî
- (viebe å coplemint) fé aler pus bas.
- I fåreut baxhî vosse pris, si vos vloz vinde.
- I n' baxhreut nén ses ouys, minme divant li rwè.
- Il a ralé tot baxhant les orayes.
- Baxhîz on pô l' modoe por mi prinde do laecea — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
- A fwèce d’avu trîmé tot l’timp di s’pèneuse vèye,
Et d’avu, sins d’fali, pwerté l’tchèdje di ses creux,
Li vîle grand’mére qui rote â bresse di si p’tite fèye,
Halcote, et bahe li tiesse come ine potèye qu’à* seû…
— Joseph Mignolet, "Les håyes sont rfloreyes", "Li viye grand-mere", 1921, p. 29.
- A fwèce d’avu trîmé tot l’timp di s’pèneuse vèye,
- (viebe å coplemint) fé aler pus doûs (ene radio, on hôt-pårleu).
- Baxhîz vosse hôt-pårleu.
- (v. sins coplemint) aler pus bas.
- Les canadas ont co baxhî.
- (v. sins coplemint) aler pus bas d' on costé.
- Li tchminêye baxhe do costé k' ele vout tchaire — D.T.W.
- I fåreut ki l' toet baxhaxhe pus foirt — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
- (v. sins coplemint) divni todi pus flåwe, tot djåzant d' ene viye djin, d' on malåde.
- Tos les djoûs on pô pus, on voet l' pôve malåde baxhî — D.T.W. i baxhe todi pus foirt, i n' irè pus lon; li cour baxhe.
- ((viebe å prono muroetrece)) ployî s' coir, aprume tot metant l' tiesse pus bas.
- Baxhîz vs, po moussî dvins — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
Ratourneures
[candjî]- i s' fåt bén baxhî wice k' on n' si pout tni droet
- la k' el plat baxhe, do costé k' el plat baxhe (i va voltî la k' el plat baxhe E200), les maléns sont todi do costé ki l' plat baxhe DTW); baxhî l' plat di s' costé (il a baxhî l' plat di s' costé; DTW)
- Ass veyou çou k' est la scrît ? :: Non :: baxhe li tiesse, grande biesse : dijhêye cwand onk (ene) si va buker disconte åk k' est trop bas po-z î passer dressî.
Parintaedje
[candjî]- baxhe
- baxhaedje, baxheu
- baxhåjhe, baxhåve, baxheur, baxhmint, baxhou, baxhete (a baxhete)
- baxhrece (noûmot, fr. baissier)
- abaxhî, abaxhaedje, abaxhmint
- ribaxhî, ribaxhaedje
- rabaxhî, rabaxhaedje, rabaxhmint, rabaxheu, rabaxhant, rabaxhanmint
- Loukîz a : « bas »
Mots d’ aplacaedje
[candjî]Sinonimeye
[candjî]- (v.c., pris, evnd.) : abaxhî, rabaxhî, avaler, ravaler, dischinde, ridischinde, rabate, ritoumer, aler so valêye
- (v.s.c., aler pus bas) : discrexhe, diminouwer
- (v.s.c., aler pus bas d' on costé) : clintchî, si leyî aler, avadjî
- (v.s.c., aler pus bas aiwe) : ditoumer
- (v.s.c., divni pus flåwe) : dicweli, s' aflåwi
- (v.pr.) : s' abaxhî, s' ascropi
Contråve
[candjî]- (v.c., pris) : monter, rimonter, håssî, rihåssî, rogminter
- (tiesse) : ridressî, ricrester
- (v.s.c., divni pus flåwe) : si ragrawyî
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
[candjî]fé aler pus bas
fé aler pus doûs (on son)
aler pus bas (pris, evnd.)
aler pus bas d' on costé Loukîz a : clintchî
- Francès : pencher (fr), s’affaiser (fr)
v.pr. ployî s' coir
- Almand : sich bücken (de)
- Francès : se baisser (fr)
- Neyerlandès : zich bukken (nl)
Pårticipe erirece
[candjî]singulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin | baxhî | baxhîs |
femrin padrî | baxheye | baxheyes |
femrin padvant | baxheye | baxheyès |
baxhî omrin
- Pårticipe erirece omrin do viebe "baxhî".
- Les canadas ont co baxhî.
Addjectif
[candjî]singulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin | baxhî | baxhîs |
femrin padrî | baxheye | baxheyes |
femrin padvant | baxheye | baxheyès |
baxhî omrin (come addjectif djondrece, metou padvant u padrî l’ no)
- ki s' tént avou l' rond dos.
- On vî ome tot baxhî.
- k' est foirt vî.
Sinonimeye
[candjî]- (ki s' tént avou l' rond dos) : vôssé, tchamou, ki rote a baxhete, ki rote a baxhe-dos
- (k' est foirt vî) : ratchitchî, rabodjou, ki hosse e mantche
Ratournaedjes
[candjî]Categoreyes :
- Raspepyîs årtikes do walon
- Mots do walon
- Walon
- Viebes do walon avou l' cawete -î
- Mots do walon vinant d' on patwès do latén
- Mots do walon vinant do latén
- Mots avou l' betchfessî xh
- Mots do walon di deus pîs
- Viebes do walon
- Viebes do walon ki s' codjowèt come waitî
- Viebes å prono
- Viebes å prono muroetrece do walon
- Mots do walon avou des ratourneures
- Pårticipes erireces do walon
- Addjectifs ås cénk cognes ortografikes
- Viebes do walon ki l' pårticipe erirece est parey ki l' infinitif
- Addjectifs do walon
- Addjectifs do walon metous padvant ou padrî