xhiyî
Apparence
(Redjiblé di hiyî)
xhiyî | schirer |
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje vî francike « skerian » (schåyî, pårti); çou ki dene on mot avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes; racuzinåve avou l’ neyerlandès « scheuren », l’ inglès « shear » et l’ almand « scheren ».
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /ʃi.ˈjiː/ /hi.ˈjiː/ (betchfessî xh)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ʃi.ˈjiː/ (waire u nén prononcî insi å 20inme sieke)
- Ricepeures : xhi·yî
Viebe
[candjî]Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | xheye |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | xhiyîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | xhiyans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | xhiynut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | xhiyrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | xhiyive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | xheye |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | xhiyî |
Ôtes codjowaedjes | come criyî |
xhiyî
- (viebe å coplemint) schirer.
- Xhiyî ene bote ou ene tchåsse tot l' metant. — Motî Forir (fråze rifondowe).
- Nos rôlans onk so l’ ôte el corote… crak ! dji xheye li cou di m’ pantalon. — Georges Alexis.
- Il aveut dvant lu ene cabasse di fike et ndè magnive å s’ fé xhiyî.
- Dj’ aveu si télmint soe k’ dj’ end aveu boevou a m’ endè fé xhiyî. — Jean-Pierre Dumont.
- Nos rôlans onk so l’ ôte el corote… crak ! dji xheye li cou di m’ pantalon. — Georges Alexis.
- (viebe å coplemint) finde.
- Xhiyî ene pire e deus. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- E fond d’ ene hourêye, ene grêye vwès xhiya l’ påjhûlisté del tere et s’ sipårda dzo les coxhes, claire, ledjire come li sospir d’ on clabot å lon… bén lon… — Joseph Mignolet, Vè l’loumîre (fråze rifondowe).
- Il a xhiyî l’ ouxh e deus d’ on côp d’ hepe. — Motî del Hesbaye.
- (v. sins coplemint) aveur on gros vinte presse a peter.
- I s’ kitapéve des eures å long so bedreye, tot frexh témint k’ souwéve, fåte do poleur distinkyî si osteye, roede come on bwès, presse a xhiyî. — Jean-Pierre Dumont.
- (v. sins coplemint) (imådjreçmint) fé finde li cir.
- (v. sins coplemint) (mot d’ houyeu) s’ afondri.
- Li toet va xhiyî. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- (v. sins djin) (mot d’ houyeu) s' afondri.
- I tchôke e l' taeye : i va xhiyî. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- (viebe å prono) : Loukîz a : « si xhiyî »..
Ratourneures
[candjî]- k’ i n’ xheye t i : dijhêye d' on houyeu po sohaitî èn aboula.
- si fé xhiyî : si fé peter (tot magnant dtrop).
- si xhiyî e cwate.
- I s' xheyreut e cwate po rinde siervice. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- fåt k’ i pete ou k’ i xheye, sovint abredjî pete k’ i xheye! : (mot po mot : çou ki bôgueye finit pa peter) dijhêye divant ene sacwè k’ on va risker gros.
- i ploût a xhiyî : i ploût a saeyeas.
- xhiyî d’ rire
- Dji xheye di rire. — Motî Forir (fråze rifondowe).
Parintaedje
[candjî]Mots d’ aplacaedje
[candjî]Mots vijhéns
[candjî](aveur on gros vinte presse a peter)
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Sipårdaedje do mot
[candjî]Ratournaedjes
[candjî]aveur on gros vinte presse a peter
fåt k’ i pete ou k’ i xheye ; pete ki xheye !
- Francès : il faut trouver une solution ; advienne que pourra ; arrive qui plante ; à la grâce de Dieu ; ça passe ou ça casse
i ploût a xhiyî
- Francès : il pleut à verse
Pårticipe erirece
[candjî]xhiyî omrin
- Pårticipe erirece omrin do viebe "xhiyî".
Addjectif
[candjî]singulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin | xhiyî | xhiyîs |
femrin padrî | xhiyeye | xhiyeyes |
femrin padvant | xhiyeye | xhiyeyès |
xhiyî omrin (come addjectif djondrece, metou padvant u padrî l’ no)
- k' est findou.
- Li meur est tot xhiyî. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- pansou, avou on gros vinte.
- C’ esteut des xhiyeyès chopes come on voet e tirol. — M.J. Heusdain-Ancia, (sourdant a recråxhî).
- gros (divant ene unité d’ tins), ki deure lontins.
- On grand xhiyî cwårt d' eure. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- Il ont rastårdjî noste assôt d’ tchant di troes xhiyîs cwårts d’ eure. — Dieudonné Salme.
- Vola passé ene xhiyeye dimeye eure ki dj’ lé et k’ dji rlé l’ lete ki l’ advocåt vént d’ m’ avoyî, sins î poleur rén comprinde. — Henri Simon, « Janète » 1911, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.136 (fråze rifondowe).
- parfond, foû mezeure.
- On grand xhiyî cofe. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- Ene grande xhiyeye tåve. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- Neni mins l’ intrêye di l’ årvô,
N’ esteut por lu k’ on xhiyî trô
La ki l’ mådrea s’ catche, vis apogne. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.78, “Li p’tit Pît’lé” (fråze rifondowe).
Mots d’ aplacaedje
[candjî]Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
[candjî]Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Dobès rfondowes do walon
- Mots do walon vinant do vî francike
- Viebes do walon avou l' cawete -î
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do neyerlandès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' inglès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' almand
- Mots avou l' betchfessî xh
- Mots ki l' prononçaedje zero-cnoxheu n' esteut waire u nén eployî å 20inme sieke
- Mots do walon di deus pîs
- Viebes do walon
- Viebes do walon ki s' codjowèt come criyî
- Motlî do walon po les houyeus
- Viebes å prono do walon
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do grand Payis d' Lidje
- Pårticipes erireces do walon
- Viebes do walon ki l' pårticipe erirece est parey ki l' infinitif
- Addjectifs do walon
- Addjectifs ås cénk cognes ortografikes
- Addjectifs do walon metous padvant ou padrî