schåyî

Walon (Rifondou)

Ordinairmint	Dirî cossoune s’ on prononce /sk/
schåyî	eschåyî

Etimolodjeye

Tayon-bodje tîxhon * « skaidan » (aler erî onk di l' ôte), adon parint avou des ôtes mots walons come «schate» et «schayete», mins eto avou l' neyerlandès et l' almand «scheiden».

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /hɔː.jiː/ /ha.jiː/ /hɛː.jiː/ /çɛː.je/ /ʃaː.ji/ /ʃoː.jiː/ /ʃoː.jɛ/ /skoː.jiː/ /skoː.ji/ /skoː.ŋiː/ /skoː.ŋi/ /skoː.je/ (36 prononçaedjes)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /skɔː.jiː/ (waire u nén prononcî insi å 20inme sieke)
• Ricepeures : schå·yî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	schåye
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	schåyîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	schåyans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	schåynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	schåyrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	schåyive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	schåye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	schåyî
Ôtes codjowaedjes	come waitî

schåyî

1. (viebe å coplemint) mete (deus cayets) todi pus lon d' n' onk l' ôte.
   • Schåyîz vos djambes.
   • Faleut k' les djandårs fijhénxhe schåyî les djins pol porcession poleur passer.
   • Li garçon d' cafè a vnou schåyî les tcheyires po nos leyî aler al tåve do fond.
2. (viebe å coplemint) alårdji.
   • Vla les solés da papa: les fåreut schåyî å raeze del grosse doye (R. Dedoyard)
   • Après s' aveur schåyî ene voye divins les bouxhons, i moussît e Trô-des-Soteas — Jean Bosly, L’Afêre d’ås Houlpês, p. 43 (fråze rifondowe).
3. (viebe å coplemint) drovi grand (ses ouys).
   • Li solea vént di s' lever; il årè co dandjî di schåyî ses ouys po mi rmete — Lucien Somme (fråze rifondowe).
4. (viebe å coplemint) (mot d’ houyeu) fé passer (d' berlinnes, di vagonet) so èn awiyaedje, po les candjî d' voye.
5. (viebe å coplemint) (mot d' tchimin d' fier) fé passer (on trén, des vagons) so ène ôte voye.
6. afroyî (des solés trop ptit pol pî).
   • Neni, i n' sont nén trop ptits; vos les schåyroz e les metant.
7. (vî mot) touwer on codåné tot fjhant saetchî cwate tchivås atelés a ses djambes et ses bresses.
8. (pa stindaedje) bouxhî so (ene sakî).
   • Dji t' va schåyî !
   • Dji l' a schåyî d' on côp d' bwejhe.
9. ((viebe å prono)) Loukîz a : « si schåyî ».

Ratourneures

1. awè les ouys schåyîs : awè des grands ouys, efondrés dins les oxheas, dinant ene air di scrandeur, sovint après ene longue maladeye.
   • I fåt vey come il a les ouys schåyîs, bén c' est l' cancer, la, por mi.

Parintaedje

• schåye, schåyaedje, schåyeu, schåyoe
• schåyner

(minme sourdant etimolodjike)

• schate, schatmint
• schayete, schayetmint
• schåynete, schåynetmint

Mots d’ aplacaedje

• schåye-traits
• schåyî evoye

Ortografeyes

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• chayi : S0
• scauyî : C106
• hayî : E1
• håyî : E1
• sucåyer : S117
• scåyer : S117

E rfondou walon :

• schåyî : R10 ^(lére), R11 ^(lére)

Li mot n’ est nén dins : R13

Ratournaedjes

mete todi pus lon d' n' onk l' ôte

• Arabe marokin : فرق ^(ary) = فْرق =‎ freq
• Almand : scheiden ^(de)
• Inglès : to separate ^(en)
• Espagnol : separar ^(es)
• Francès : écarter ^(fr), séparer ^(fr)
• Neyerlandès : scheiden ^(nl)

drovi grand ses ouys

• Francès : écarquiller ^(fr)

touwer on codåné

• Francès : écarteler ^(fr)

bouxhî so ene sakî

• Francès : assommer ^(fr)

Pårticipe erirece

schåyî omrin

1. Pårticipe erirece omrin do viebe "schåyî".

Addjectif

	singulî	pluriyal
omrin	schåyî	schåyîs
femrin padrî	schåyeye	schåyeyes
femrin padvant	schåyeye	schåyeyès

schåyî omrin (come addjectif djondrece, metou padvant u padrî l’ no)

1. grand e mwinre, tot cåzant d' ene djin.
   • On grand coir tot schåyî.

Ratournaedjes

schåyî

• Francès : dégingandé ^(fr), élancé ^(fr), désarticulé ^(fr), écartelé ^(fr)

Sustantif

	singulî	pluriyal
omrin	schåyî	schåyîs
femrin	schåyeye	schåyeyes

schåyî omrin

1. ome k' on n' voet nén voltî
   • On grand schåyî, on mannet schåyî.

Sinonimeye

• dishåjhiné
• grand epatlé
• dispindeu d' gayole
• dispindeu d' djambons

Ratournaedjes

schåyî

• Francès : grand escogriffe

Sourdants

E. Legros, DW, 12, 135-140.