loukî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Bodje tîxhon « lōkōnan » (minme sinse), lu-minme rimontant a on bodje induropeyin * «lag-» (waitî, vey), çou ki dene on mot avou l’ cawete d’ infinitif « -î » des viebes, racuzinåve avou l' inglès « look » eyet l' francès « reluquer ».

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /lu.ˈkiː/ /lu.ˈke/ (minme prononçaedje cåzu pattavå)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /lu.ˈkiː/
Ricepeures : lou·kî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	louke
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	loukîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	loucans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	loucnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	loucrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	loukive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	louke
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	loukî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

loukî

(viebe å coplemint) vey eyet prinde asteme a çou k' on voet.
- Loukîz Colas k' est la ki louke li lune ki lût (toitche-linwe).
- Loucans on pô, sins leyî nos ouys e nosse potche, li mape del Walonreye. — Jean Brumioul (fråze rifondowe).
- Li spitante djonnesse, ni oizant moti, est la, boke å lådje, ki louke les vîs danser. — Henri Simon (fråze rifondowe).
- Loukî l' avoenne ki gurnêye u les crompires ki groxhixhèt tot boslant l' rahoplaedje, vola-t i des påjhûlistés ! — Serge Fontaine (fråze rifondowe).
- Ele vikéve si télmint s' sondje k' ele n' aporçuvéve minme pus çou k' ele loukive. — Joseph Mignolet, "Vé l’loumîre" (1922) (fråze rifondowe).
- Loukîz don dzeu l' Årdene l' aireur ki s' diswalpêye
  Tot distindant les stoeles ene après l' ôte, å cir !
  Et l' zuvion ki hansixh so ene hole et claire nûlêye,
  Semer ene hiede di blankès berbis, sol bleu d' acî. — Louis Lagauche, "L' inmant", (1947), A l’Årdène, p. 145 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) aconter, riwaitî.
- Kimint loukîz vs ouy vosse båshele ? Come ene ehale ? — Joseph Mignolet, "Milionêre !" (1934), p.48 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « a ») prinde asteme Loukîz a : « loukî a ».
- Dji n' louke nin al bêté, nèni, mins qu'i seûye bon ;
  Po mète ses pôves-ohês, qu'on n' mi done nin d' l' åbon ; — Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), "A l'pwète dès incurâbes" (avri 1878), p.55.
- Karageorgewitch åreut fwait on bon pexheu : i n’ louke nén a ctaeyî on kilo d’ tchå po-z abwesner s’ plaece. — Arthur Xhignesse, « Bwègnes mèssèdjes & pititès gotes » (1905), p.12 (fråze rifondowe).
- –Prindoz ç' fagot la di spenes avou vosse sipêye et herez lyi e gozî !
  – Loukîz a vos, tolminme ! — Paul-Henri Thomsin, ratournant e walon Walon’rèye, tére di lédjindes, 1998, p. 12 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « après ») cweri.
- Dj’ a loukî après vos tot sôrtant d’ basse-messe, po vey si vs n’ årîz nén djouwer ene pårt å biyård amon Djan Rmey. — Henri Simon, « Janète » 1911, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.138 (fråze rifondowe).
(avou "ki" et suddjonctif).
- Dji n' louke nin al bêté, nèni, mins qu'i seûye bon ;
  Po mète ses pôves-ohês, qu'on n' mi done nin d' l' åbon ; — Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), "A l'pwète dès incurâbes" (avri 1878), p.55.
(avou "si" et indicatif).
- Ele clôt les volets et louke si tot est bén e s’ plaece. — Joseph Mignolet, « Al Bèle Fontinne », comèdèye di treûs akes, 1924, p.17 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « po ») fé ene foice, ovrer po.
- Crevintez vs, loukîz tote vosse veye po-z aclever èn efant, touwez vs vosse pôve coir et, cwand c’ est k’ i seront grands, i vs tripelront a leus pîs. — Henri Simon, « Li bleû-bîhe » 1886, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.26 (fråze rifondowe).
- DJENVIRE. – Vos alez boere ene goirdjete, loukîz po ça.
  BIERTRAND. – Ele serè l’ bénvnowe, alez, nos morans d’ soe.— Louis Lagauche, Les bwèh'lîs, 1948, p.3 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « po ») riwaitî ene sakî come ene sacwè.
- I n’ a fwait k’ si dvwer, båshele, mins djel louke tolminme po on fameus pexhåd. Prinde mi pehxon po ene åblete ! — Henri Simon, « Sètche, i bètche » 1889, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.43 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « so ») sorwoeyî.
- BARON. – C’ e-st insi k’ i louke so ses omes ?
  BEWIR. – Il a passé torade divins nozôtes, mins i fåt bén k’ i soeye totavå.
  BARON. – A balziner bén lon des amoureus. — Louis Lagauche, Les bwèh'lîs, 1948, p.14 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « wa ») sayî.
- Zande loukive di n' nén amoenner on sudjet k' els aléve co amwaijhî — Lucyin Mahin, Vera.
- Loucans do raprepyî waidiedje (Noyé walon, 1634).
- On vî bribeu k' aveut rascoyî on fa d' legnes, tot draené, cåzu stantche, loukive d' endè raler (J. de la Fontaine ratouné pa — Paul-Henri Thomsin (fråze rifondowe).
(viebe å prono) : Loukîz a : « si loukî ».

Ratourneures

loukî a s’ pea
loukî a s’ sogne
loukî dobe
loukî lådje
loukî so Lidje po vey si Nameur ni broûle nén
si loukî lådje
loukî e coisse
li ci ki louke voltî ås stoeles mete sovint si pî e l’ aveule
loukî so Lidje po vey si Nameur ni broûle nén
louke la, loukîz la : ci, cisse.
- MATÎ. – Vass co rataker ? Schoûtez louke la ou dji rploye tot l’ bazår.
  HINRI. – Neni, neni saiss, ni fwais nén çoula. — Louis Lagauche, Cåse d'on comichonaire, 1904, p.12 (fråze rifondowe).
- BODSON.- Hê, grand bada ! Tén, stope ene pupe, louke, la !
  VICTÔR. – Neni merci, cisse pupe mi dimeurreut sol cour. — Joseph Mignolet, « Al Bèle Fontinne », comèdèye di treûs akes, 1924, p.41 (fråze rifondowe).
1. dimande di prinde asteme a çou ki shût.
  - MATÎ. – Lai on pô tes couyonådes po fé ene bonete a Matî et schoûte ene miyete çou k’ dji t’ vas lére, louke la !
    HINRI. – Awè, mins dvant dj’ a ene sacwè a t’ raconter.
    MATÎ. – Ti mel dirès bén torade, ti n’ es nén co foû d’ cial, surmint. — Louis Lagauche, Cåse d'on comichonaire, 1904, p.6 (fråze rifondowe).
loukîz cial; louke cial.
- VICTÔR. – Neni, nosse mwaisse, djel va rawårder, cial loukîz, al coine di l’ aisse.
  HAMÅL. Pocwè ? Bén vola ene drole ! Ti t’ vas clawer e cepe ! — Joseph Mignolet, « Al Bèle Fontinne », comèdèye di treûs akes, 1924, p.47 (fråze rifondowe).

Parintaedje

loukeu, louca, loucåde, loukeure, loucaedje, loukete, loucrote
riloukî
aloukî, raloukî
epoûtloukî

Sinonimeye

Loukîz a : « waitî »

Ortografeyes

Divant 1900 :

loukî : E203 ^(lére), E89 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

loukî : E1, G100
louquer : E165

E rfondou walon :

loukî : R9 ^(lére)

Li mot n’ est nén dins : C61

Sipårdaedje do mot

w. do Levant

Ratournaedjes

waitî

Loukîz a : waitî

Francès : regarder ^(fr)

loukî a

Francès : prendre garde ^(fr), faire attention ^(fr)

loukî après

Inglès : to look after ^(en)
Francès : chercher ^(fr)

loukîz di (sayî)

Francès : essayer ^(fr), tâcher ^(fr)

loukî ki

Francès : faire attention à ce que ^(fr), s’efforcer ^(fr) de

loukî si

Francès : vérifier ^(fr)

loukî so

Francès : surveiller ^(fr), veiller ^(fr) sur

Pårticipe erirece

	singulî	pluriyal
omrin	louki	loukis
femrin	loukeye	loukeyes

loukî omrin

Pårticipe erirece omrin do viebe « loukî ».
- Dj' î a loukî a deus côps divant d' intrer.

Ratournaedjes

p.er. di waitî

Francès : regardé ^(fr)