djus
Apparence
Etimolodjeye 1
[candjî]Tayon-bodje latén « jus » (djus, såce, brouwet).
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /d͡ʒy/ /d͡ʒɛ/ /d͡ʒœ/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /d͡ʒy/
- Ricepeures : nén rcepåve
Sustantif
[candjî]singulî | pluriyal |
---|---|
djus |
djus omrin
- soucrêye aiwe k’ i gn a dins les fruts.
- On spotche les citrons, eyet ls orandjes po-z aveur li djus.
- I suçnut l’ djus des orandjes nén ddja pelêyes.
- Dji vén di magnî ene orandje tote plinne di djus.
- Li pexhon est meyeu avou do djus d’ citron dsu.
- I fwait do vinaigue avou do djus d’ pemes.
- C’ est on frut ki n’ a nou djus.
- Po fé del djelêye di rodjès gurzales, on les tchitche dins ene loke, pu on saetche li djus, on l’ peze, pu mete li minme pwès di souke ki d’ djus — Michel Anselme.
- Li djus d’ carote sieve a djaeni l’ boure. — Motî Alphonse Massaux.
- (abwesson) abwesson fwaite avou ci prodût la, sovint rsoucré.
- Metoz mu on cafè… nonna, on djus d’ orandjes.
- Mins dji wåde e m' cåve
Li djus des trokes di nos vignurons. — Louis Lagauche, "L' inmant", (1947), Li briyolet, Tchanson d’on vî Hutwès, p. 143 (fråze rifondowe).
- aiwe ki rexhe di des ôtès sacwès k’ on magne.
- Li vénrdi, on n’ pleut magnî ni tchå, ni djus d’ tchå.
- recoulisse.
- On baston d’ djus ; on bordon d’ djus po fé del djuzêye.
- aiwe ki rexhe di des sacwès k’ on n’ magne nén.
Ratourneures
[candjî]- djus d’ fordene, djus d’ purnale : mwaijhe abwesson. F. jus de chaussette.
- djus d’ tchike : sôre di såce k’ on meteut avou l’ toubak a tchiker.
- Hê, vî, prustêye mu t’ tchike po-z aler al verreye:: A nonna, nodidju, ele est co plinne di djus (vî rime-rame). F. jus de chique.
- clair(e) come do djus d’ tchike, ossu clair(e) ki do djus d’ tchike : nén clair(e) do tot.
- Ciste afwaire la est ossu claire ki do djus d’ tchitche. F. passablement embrouillé(e)
- di l’ aiwe di djus : djuzêye.
- rl a: djus d' tamblete°; djus d' anize°.
- djus d’ ansene : bigåd. F. purin.
- leyî° (ene sakî) dins s’ djus :.
Parintaedje
[candjî]Mots vijhéns
[candjî]Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Li mot n’ est nén dins : S44
Ratournaedjes
[candjî]soucrêye aiwe k’ i gn a dins les fruts
abwesson
Etimolodjeye 2
[candjî]Tayon-bodje latén « deorsum » (minme sinse), di «devorsum» (± distourné); adon racuzinåve avou l’ itålyin « giù », li roumin « jos », l’ espagnol « ayuso », « yuso », li portuguès « ajuso ».
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /d͡ʒy/ /d͡ʒœ/ (minme prononçaedje cåzu pattavå)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /d͡ʒy/
- Ricepeures : nén rcepåve
Adviebe
[candjî]djus (nén candjåve)
- metou (owe) pus bas.
- rl a: Djudla Mouze.
- toumé (êye) al tere.
- L' ôrlodje est djus (les pwès sont-st al tere); alez l' rimonter.
- F. par terre.
- k' a stî råyî, schoyou.
- Ele houke tot bas ene posteure di croye k' est tot près d' on moton k' a l' cawe djus, si bas ki ci-cial ni l' etind nén. — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.6 (fråze rifondowe).
- toumé (êye), ståré (êye), ritourné (êye).
- Gn aveut ene oto djus dins l' fossé.
- Gn a co yeu on trén djus e l' Inde.
- sol roye do cir, tot djåzant do solea a l' anuti.
- rl a: Solea-djus.
- fén nåjhi (eye).
- F. mort(e) de fatigue, épuisé(e), sur le flanc, recru(e), harassé(e).
- å lét (coixhî u malåde).
- I s' a fwait ahessî, il a stî troes moes djus.
- F. alité(e).
- moirt (moite).
- Mes efants; cloyoz mes ouys; dji so djus.
- F. mort(e).
- stofé, k' on n' ôt pus, tot djåzant d' on brut.
- Å matén, on s' racrapote dins s' bedreye et on somadje, tot brut djus — Pierre-Joseph Dosimont (fråze rifondowe).
- F. éteint(e), étouffé(e).
- ki n' boute pus, tot djåzant d' ene oujhene, d' èn aparey.
- C' est totès houyires ki sont djus dispoy dispu 20 ans.
- So les cénk, gn aveut troes cabines k' estént djus.
- F. en chômage, abandonné(e), hors d'usage, hors service. Alm. ausser betrieb.
Ratourneures
[candjî]- aveur li pougn djus.
- après l' solea djus : après ki l' solea soeye coûtchî.
- F. après le coucher du soleil.
- L' ôrlodje est djus : astok, arestêye, minme po ene ôrlodje sins pwès.
- F. arrêté(e).
Parintaedje
[candjî]Mots d’ aplacaedje
[candjî]- djudla, Djudla, Djudla Mouze
- Solea-djus
- djus di
- (vierbires å coplemint) aveur djus, taper djus, fote djus, mete djus, flaxhî djus, poûssî djus, bouxhî djus, saetchî djus, magnî djus, tchèssî djus
- (vierbires sins coplemint) : aler djus, feri djus, rider djus, toumer djus, tchaire djus, vini djus, spiter djus
- (vierbires å prono) : si lèyî djus
Notule d’ uzaedje
[candjî]Li coplemint si pout vni mete inte li viebe eyet li spitron "djus".
Les vierbires avou "djus" polèt tofer aveur on parint avou -aedje (toumaedje-djus, flaxhaedje-djus), u avou -eu (leyeu-djus). Ces sustantivires la prindèt ene loyeure.
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
[candjî]di manire a vni viè li dzo
Addjectif
[candjî]djus omrin et femrin (purade eployî come addjectif sudjetrece)
- toumé (êye) al tere.
- L' ôrlodje est djus (les pwès sont-st al tere); alez l' rimonter.
- k' est rtourné
- Gn aveut ene oto djus dins l' fossé.
- Gn a co yeu on trén djus e l' Inde.
- dirî l' roye do cir, tot djåzant do solea a l' anuti. F. couché. après l' solea djus : après ki l' solea soeye coûtchî. F. après le coucher du soleil.
- fén nåjhi (eye). F. mort(e) de fatigue, épuisé(e), sur le flanc, recru(e), harassé(e).
- å lét (coixhî u malåde).
- I s' a fwait ahessî, il a stî troes moes djus. F. alité(e).
- moirt (moite).
- Mes efants; cloyoz mes ouys; dji so djus. F. mort(e).
- stofé, k' on n' ôt pus, tot djåzant d' on brut.
- Å matén, on s' racrapote dins s' bedreye et on somadje, tot brut djus (P.J. Dosimont). F. éteint(e), étouffé(e).
- ki n’ boute pus, tot djåzant d’ ene oujhene, d’ èn aparey.
- C’ est totès houyires ki sont djus dispoy dispu 20 ans.
- So les cénk, gn aveut troes cabines k’ estént djus. F. en chômage, abandonné(e), hors d'usage, hors service. Alm. ausser betrieb. L’ ôrlodje est djus : astok, arestêye, minme po ene ôrlodje sins pwès. F. arrêté(e).
- spitron assoçné a on viebe po fé ene vierbire, ki l' sinse est diferin do mwaisse viebe. sacwantès vierbires a coplemint fwaites avou "djus" : aveur djus, taper djus, fote djus, mete djus, flaxhî djus, poûssî djus, bouxhî djus, saetchî djus, magnî djus, tchèssî djus.
Sinonimeye
[candjî]- (k' est rtourné): toumé, toumêye, ståré, stårêye, ritourné, ritournêye, li cou e hôt
- (k' a cwité l' voye, po ene oto): dins l' fossé
- (k' a cwité l' voye, po on trén): foû des rays, disrayî
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
[candjî]k' a cwité l' voye po ene oto
Omofoneye possibe
[candjî]Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Mots do walon vinant do latén
- Mots do walon d' on seu pî
- Sustantifs do walon
- Sustantifs do walon ki n' candjèt nén å pluriyal
- Motlî do walon po ls abwessons
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' itålyin
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do roumin
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' espagnol
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do portuguès
- Mots ki s' prononcèt parey cåzu totavå
- Adviebes do walon
- Mots nén candjåves do walon
- Mots ki sont dins Ene båke so les bwès d' l' Årdene
- Mots ki l' rifondowe est dins Ene båke so les bwès d' l' Årdene
- Addjectifs do walon
- Addjectifs do walon ki l' omrin et l' femrin sont pareys
- Addjectifs purade eployîs a môde sudjetrece