leyî
Apparence
leyî | laire | laixhî |
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje latén « laxare » (« låtchî », « dislaxhî », « cwiter »).
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /lɛ.jiː/ /lɛ.ji/ /lɛ.jɛ/ /lɛ.je/ /lɛj/ /le/ (36 prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /lɛ.jiː/
- Ricepeures : le·yî
Viebe
[candjî]Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | leye |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | leyîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | leyans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | leynut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | leyrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | leyive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | leye |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | leyî |
Ôtes codjowaedjes | sipepieus tåvlea |
leyî
- (viebe å coplemint) èn nén prinde (ene sacwè, ene sakî) avou lu, rovyî.
- Elle aveut leyî s' malete sol banc.
- Lai li mårtea e plaece.
- Dj' a leyî m' rustea ås tchamps.
- èn nén candjî, èn nén bodjî.
- I laiynut les poites å lådje.
- Les efants leyèt totafwait avå les voyes.
- Avou l' tins k' i fwait e nosse payis, on l' åreut bén tchåssî d' ene pwaire di shabots, et n' el nén leyî a pîs dischås. — Christian Quinet (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) ni pus s' ocuper di (purade dins les ratourneures "leyî la, leyî hatche et matche")
- diner après s' moirt.
- Il lyi a leyî si eritaedje.
- Gn a des djins ki disparexhèt sins ddja leyî sacwants fosmints dins nos sovnances. — Jean-Luc Fauconnier (fråze rifondowe).
- ((aidant viebe)) èn nén espaitchî di, èn nén ritni di.
- Nel lai nén gueuyî insi.
- I nel fåt nén leyî rintrer.
- Lai lu ndaler.
- Li directeur s' aveut dmandé s' il aléve leyî rexhe si troplêye pol pormoennåde. — Chantal Denis (fråze rifondowe).
- On-z aveut bon d' rapoizer l' tchena et d' leyî toumer l' saetch (R. Dedoyard)
- Ces nodidjos la n' nos ont nén volou leyî moussî.
- Sol cotjhea, gn a-st on ploråd
Ki lait pinde ses coxhes al tere. « On spawta ! » m’ a dit m’ grand-mere. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Eloviné », 1922, p.61 (fråze rifondowe).
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
- Il a leyî ndaler l' cinse : i l' a vindou.
- dji lyi a leyî ndaler : dins ene passêye (vinte), èn pus dire so ene sakî, et c' est lu ki va aveur çou k' on håsse dissu.
- F. cesser d'enchérir sur.
- leyî ndè raler des traites : revoyî des traites nén payeyes.
- Li honte sereut pus grande a leyî ndè raler des traites. — Maurice Peclers (fråze rifondowe).
- leyî ragoter (u sgoter) les makêyes : ratinde li tins k' i fåt.
- Fr. "Laisser le temps au temps".
- leyî dire les djins u : leyî cåzer les djins et hawer les tchéns u : leyî ploure : èn si nén ocuper di çou k' les djins djhèt.
- F. ne pas se soucier du qu'en-dira-t-on.
- ki dji n' vos leye nén dire : dijhêye po s' escuzer cwand on côpe ene sakî.
- F. excuzez-moi de vous interrompre.
- i n' fåt rén leyî piede u : i n' fåt rén leyî toumer a tere : i fåt waitî di ralouwer totafwait, di n' rén coschirer.
- F. tout recycler, récupérer, économiser.
- leyî vey : ratinde po vey cwè.
- I fåt leyî vey çou k' i frè.
- Leyans vey come ça toûnrè.
- Ingl. : wait and see.
- i lyi a leyî rider ene parole : i lyi a dit åk catchetmint.
- F. glisser un mot.
- el leyî tchaire :
- a) leyî ouve. Loukîz a: låtchî.
- F. cesser le travail.
- b) prinde si pinsion.
- F. retraite.
- endè leyî tchaire ene : èn nén bouter ene djournêye.
- F. chômer.
- leyî di (fé ene sacwè): nel pus fé.
- F. négliger de, cesser de.
III. si leyî [aidant viebe a prono]
- (passivmint) leyî èn ôte vos fé.
- I s' leye moenner pa s' feme.
- I s' åreut purade leyî côper l' tiesse ki d' pårler.
- el papî i s' lait scrire : ci n' est nén pask' ene sacwè est scrîte ki c' est l' veur.
- ès leyî fé : èn si nén disfinde.
- I n' si fåt nén leyî fé : i s' fåt disfinde.
- F. s'opposer, résister.
- ès leyî prinde : si fé djonde, si fé emantchî.
- F. abuser, duper.
- ès leyî dire : leyî ls ôtes vos dire çou k' i fåt fé.
- I s' lait dire pa tertos.
- Il a dandjî di scrire: dvizer, raconter lawter, grognî et rclawer, brutyî et n' si nén leyî dire; sacramenter; disdjurer s' i fåt. — Chantal Denis (fråze rifondowe).
- F. influencer.
- ès leyî dire ki : aveur oyou dire ene sacwè, mins nel nén vleur acertiner.
- Dji m' a leyî dire ki c' esteut l' veur.
- (muroetreçmint) leyî s' coir fé. ès leyî rider : si leyî mori. Loukîz a: baxhî, rileyî.
- A ! Alfén on s' va poleur leyî raveur on pô. — Albert Maquet (fråze rifondowe).
- F. récupérer, reprendre ses esprits.
- ès leyî goter : dischinde tot doûçmint, sins brut.
- F. se glisser.
Ratourneures
[candjî]Sinse : rovyî
- el fåt prinde et l' leyî u : gn a a prinde et a leyî :
- a) i n' si fåt nén rtourner, i n' si fåt nén mwaijhi d' ça;
- b) i n' fåt nén croere tot çou k' on dit.
- Li ci k' a ene niyêye a rascoyî n' a wåde del leyî la : i fåt profiter del tchance di divni ritche cwand ele si prezinte.
- i n' lyi a leyî k' ses ouys po plorer : i lyi a prin totafwait.
- F. dépouiller, dénuement extrême.
- leyî l' paile fåte di cråxhe : èn nén aveur des cwårs assez po fini on pordjet.
- leyî l' crinme å fond do pot : abandner do côp on pordjet, sins vey k' on rate li pus bea.
- î leyî ses hozetes° u : î leyî des plomes : piede des cwårs. i fåt leyî l' tere pol sint : i n' fåt nén dire çou k' on pinse divant les djins.
- F. être discret, ne rien dévoiler.
- do pwin ki lait l' crosse : c' est do pwin avou l' miete ki n' tént nén après l' crosse, paski l' påsse n' a nén bén levé.
- des pronnes ki leyèt leus piretes : ki les piretes après l' tchå (nén maweures assez).
Sinse : èn nén bodjî :
- leyîz l' ouxh (la) : ni rcloyoz nén l' ouxh.
- Come måss° trouve ses poteas, i les lait. :
- il a leyî les poteas come i ls a trové : il a trové ene sitouwåcion pår ecramieye, et i n' a rén fwait pol discramyî.
- F. laisser en l'état. i fåt leyî les djins po çou k' i sont : èn si nén rtourner des djins ki djhèt do må sor vos.
- i fåt leyî l' moustî° wice k' il est. :
- i fåt leyî l' pire la wice ki Tchårlumagne° l' a planté. :
Sinse : cwiter, abandner
- leyî la u : leyî la hatche° et matche u : leyî pol diåle : cwiter låtchmint (si mayon).
- Il a leyî la s' crapåde, après l' aveur hanté troes ans.
- Il a leyî l' båshele la.
- A ké sudjet, m' mon-keur, mi volez vs la leyî ? (tchanson do 18inme s.). Loukîz a: dileyî.
- F. abandonner, délaisser, plaquer.
- leyî sol costé : èn nén aconter.
- Nos l' avans leyî sol costé Et tofer nos avans schorté Dins s' cour ki n' esteut k' ene coyene (J. Guillaume).
- Lai lu dins s' djus ! : ni l' aide nén.
- F. laisser dans la merde.
- leyî deus ptits efants padrî lu : mori avou deus efants.
- leyî cler et curé : èn nén responde a ene sakî, ki va cwand minme decider ttafwait lu-minme. leyî (ene sakî) å resse : el leyî foû (d' ene mannete afwaire); nel nén fé moussî dins ene ecramireye.
- Dji djeure sol tiesse di m' pa ki c' est nén mi k' l' a touwé - leyîz vosse pôve pa å resse ! Il î va ddja må assez insi. — Paul-Henri Thomsin (fråze rifondowe).
- leyîz çoula å resse u : leyîz la çoula u : leyîz ça la u : leyîz l' afwaire insi u : leyîz la çoula pol moumint u : leyîz ça d' costé u : leyîz ça po èn ôte côp : ni vs ocupez nén d' çoula.
- Fr. "laisser tomber".
- leyî (ene sakî) e påye u : el leyî trankile : èn pus s' ocuper d' lu, èn rén lyi dmander, el leyî tot seu. Loukîz a: lai-m'-e-påye.
- El fåt leyî po çk' il est : i n' si fåt nén rtourner d' lu, paski c' est on rénnvåt.
- F. ignorer.
- endè leyî di s' dispouye : payî tchir ene flotche.
- Kibén gn a-t i d' enocins K' end ont leyî d' leu dispouye. Po n' aveur schoûté k' leus ouys. — Henri Pétrez (fråze rifondowe).
- leyî s' vea°. :
Sinse : diner après s' moirt :
- I lyi a leyî po viker : i lyi a leyî assez por lu viker (mins nén on moncea).
- I lyi a djusse leyî po viker : i n' lyi a cåzu rén leyî.
Piceures di croejhete
[candjî]Avou "leyî" (come avou « fé », « vey ») come aidant viebe divant on viebe å prono, on n' repete nén l' prono. Leyîz mu on pô rpoizer' — Sintake Rimåke (fråze rifondowe).. Dabôrd k’ on l’ repete e francès F. laissez-moi me reposer..</ref>
Parintaedje
[candjî]Mots d’ aplacaedje
[candjî](minme sourdant etimolodjike)
Sinonimeye
[candjî]Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
[candjî]èn nén prinde avou lu
cwiter, abandner