esse
Etimolodjeye 1
[candjî]Tayon-bodje latén « esse » (sinse loyant li sudjet a l’ atribut) ; li bodje « stare » (« esse astampé») a dné les cognes di sacwants tins (« stî » / « stou » / « estou »; « esteut »; « esta »). Des ôtes cognes di codjowas vegnnut eto di sacwants codjowas laténs ; 
Loukîz a : « ere » ; « serè » ; « fourit ».
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /ɛs/ /jɛs/ (fok deus prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ɛs/
- Ricepeures : nén rcepåve
Viebe
[candjî]| Djin et tins | Codjowa |
|---|---|
| Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | so |
| Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | estoz |
| Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | estans |
| Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | sont |
| Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | s(e)rè |
| Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | esteu |
| Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | soeye |
| pårt. erirece (dj’ a, vos av) | stî / stou / estou |
| Ôtes codjowaedjes | sipepieus tåvlea |
esse (aidant viebe)
- loye li sudjet èn addjectif atribut.
- Dji so malåde, dji n’ sårè vni ovrer.
- loye li sudjet on sustantif atribut.
- Nosse pere esteut botchî.
- mostere li pôzucion d’ ene djin, d’ ene biesse, d’ ene sacwè.
- — Wice ess ?
— Dji so sol plaece do Martchî, divant l’ cåbaret « Å ratind-tot ». - Ele prinda s' coraedje a deus mwins et moussa dvins ene ptite måjhone åd divant di l' abataedje k' esteut la adon. — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.50 (fråze rifondowe).
- — Wice ess ?
Ratourneures
[candjî]- c’ est
- Et sortot k' a Hesta, c' e-st on pô lon cori :
I frè bén seur noere nute cwand dji pôrè rivni ! — André Delchef, Bultén del Societé d' Lidje, Bulletin de 1858, «Li galant de l'siervante», p.4 (fråze rifondowe). - I n' rotéve nén, c' esteut cori !
I s' endè fjheut vormint ene gloriole ! — Jean Dessard, D'ine cohe so l'aute, 1939, p.59, So vôye po li scole (1936) (fråze rifondowe).
- Et sortot k' a Hesta, c' e-st on pô lon cori :
- çoula a stî
- est çki
- esse di bon bos, esse di bon bwès
- esse di påsse
- esse al dicåce
- esse e payis k’ i n’ î passe pont d’ tchår
- esse foû waibes
- esse come so on nûlea
- esse do bos k’ on fwait les violes
- î esse
- ni pus esse a.
- Et, avou ses ptitès manires di femreye di doze ans, avou ses mwins et ses ouys co pus k’ avou ses dvizes, ele conte a si ptit camaeråde ki Rogneuse n’ est nén a trover el måjhone […]. — Arthur Xhignesse, « Boule-di-Gôme », 1912, p.20 (fråze rifondowe).
Parintaedje
[candjî](minme sourdant etimolodjike)
Mots d’ aplacaedje
[candjî]- wizess (noûmot)
- sawè-z-esse (noûmot)
- esse djus
Sinonimeye
[candjî]Ortografeyes
[candjî]Loukîz a : « sey »
- iesse : s.n. El Nivelwé
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
[candjî]loye li sudjet a l’ atribut
Arabe : rén (sudjet ey atribut metous onk dirî l’ ôte : dji so binåjhe = mi binåjhe)
Arabe marokin : rén (sudjet ey atribut metous onk dirî l’ ôte : dji so coibjhî = mi coibjhî)
Almand : sein (de)
Inglès : to be (en)
Espagnol : ser (es)
Francès : être (fr)
Itålyin : essere (es)
Lussimbordjwès : sinn (lb)
Neyerlandès : zijn (nl)
Rûsse : быть (ru)
Kimon amazir marokin : ⴳ (zgh) = g
mostere li pôzucion
Etimolodjeye 2
[candjî]S’ i gn åreut ene sakî ki sepreut cwè åd fwait di l’ etimolodjeye di « esse », el pout stitchî vaici.
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ɛs/
- Ricepeures : nén rcepåve
Sustantif
[candjî]| singulî | pluriyal |
|---|---|
| esse | esses |
esse omrin
- lete latene S, s.
- Al wåde di Diu, dji m’ va sayî,
Avou traze royes ki n’ ont k’ ût pîs,
On ptit rimea sins cou ni tiesse
Wice k’ on ôrè les î, les esse
Fé ene ariole sins s’ kibouyî. — Jules Claskin, « Jules Claskin : Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, (1956), « A l’ wåde di Diu (D’après le Rondeau de Voiture) », 1925, p.99 (fråze rifondowe).
- Al wåde di Diu, dji m’ va sayî,
- sacwè k’ a l’ cogne di cisse lete cial.
- El vweteure a fwait on esse divant di s’ taper dins l’ meur.
Ratourneures
[candjî]- fé des esses : zigzaguer.