tchôkî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

S’ i gn åreut ene sakî ki sepreut cwè åd fwait di l’ etimolodjeye di « tchôkî », el pout stitchî vaici.

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /t͡ʃõ.ˈkiː/ /t͡ʃoː.ˈkiː/ /t͡ʃyː.ˈkiː/ /t͡ʃɔ̃.ˈkiː/ /t͡ʃɔ̃.ˈki/ /t͡ʃɔ̃.ˈke/ /t͡ʃɔ̃.ˈkɛ/ (betchfessî ô)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /t͡ʃõ.ˈkiː/
• Ricepeures : tchô·kî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	tchôke
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	tchôkîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	tchôcans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	tchôcnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	tchôcrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	tchôkive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	tchôke
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	tchôkî
Ôtes codjowaedjes	come loukî

tchôkî

1. (viebe å coplemint) fé moussî (ene grosse sacwè dins on trô).
   • Tchôke li broke e trô divant del tchessî a côps d' ma.
   • Tchôkîz on bwès dins l' feu !
2. (viebe å coplemint) fé bodjî.
   • Tchôke ça pus lon !
   • Li hertcheu tchôke si berlinne divant lu. — Motî Haust (fråze rifondowe).
3. (viebe å coplemint) dimander cint côps li minme sacwè a (ene sakî).
   • I m' a co vnou tchôkî po k' dji lyi dene di l' ovraedje. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
4. (viebe å coplemint) bôrer (rimpli astok).
   • Vola vosse banse plinne et tchôkeye.
5. herer, mete.
   • Dji tchôke tot çoula dzo m' bresse,
     Tot d' on côp, vla k' on m' mostere
     Kimint k' on faleut aspoyî
     Po schover dins les creveures
     Et n' nén leyî do broûlî
     — Li camrade dè l'joie, Chanchet Barillié, 1852 (fråze rifondowe).
   • Monmon, li, ni saureut dîre come èlle èst faîte, si-t-Agnès. En rotant èchone, èle tchôke si mwin o l' sène,… come il-ont dromedinè zias deûs, raupin èt maraye, en 'nn'alant è scole — Auguste Laloux, Li ptit Bert.
6. (viebe å coplemint) siervi (ene poye, ene frumele d' oujhea), tot djåzant d' on cok, d' on måye di moxhon.
   • Si vos vloz mete vos oûs a-z acover, i vs fåt èn ôte cok po tchôkî vos poyes.
7. (viebe å coplemint) emacraler.
   • L' efant ki vént å monde inte onze eures et meynute serè tchôkî. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
8. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « so ») bouter, poûssî foirt (so ene sacwè).
   • Il esteut tins d' tchôkî so l' ovraedje.
   • I n' fåt nén låtchî, c' est a tchôkî dsu a moirt !
9. (v. sins coplemint) (mot d’ houyeu) vini foû, tot djåzant d' on meur di taeye di houyire, avou risse di ralaedje-plin.
   • Les måjhires tchôkèt.
   • Li taeye tchôke.
10. (viebe å prono) : Loukîz a : « si tchôkî ».
11. (v. sins djin) (mot d’ houyeu) risker d' aveur on ralaedje-plin.
    • I tchôke el taeye: i fåt lever l' daxhe.

Ratourneures

1. fé moussî :
   1. tchôkî el tiesse : fé acroere.
      • On n' lyi såreut tchôkî çoula el tiesse.
      • I n' lyi fåt nén tchôkî ça e s' tiesse.
      • Vos n' estîz nén co rsouwés padrî vos orayes k' on vos tchôkive totes ces biestreyes et ces mintreyes la dins l' tiesse come on etone del tchå å boudin dins des boyeas. — Willy Bal (fråze rifondowe)..
2. fé bodjî :
   1. i n' va nén pus lon k' on nel tchôke : c' est on nawe.
   2. tchôkî (ene sakî) å cou :
      1. el poûssî pa padrî.
      2. el fé ovrer.
3. bouter so :
   1. tchôkî al rowe : bouter al tcherete (aidî reyussi ene sacwè).
4. moussî :
   1. si tchôkî el påter mågré l' Bon Diu : moussî di tote foice dins on raploû, dins ene fiesse wice k' on n' vos vout nén.

Parintaedje

• tchôke
• tchôca
• tchôcaedje, tchôcmint, tchôcåjhe
• tchôkeu, tchôkeuse, tchôcresse
• tchôkeure
• ritchôkî
• fortchôkî
• kitchôkî

Mots d’ aplacaedje

• tchôkî evoye

Sinonimeye

• (fé moussî sacwè) fôrer, herer, tchiker, stitchî.
• (fé bodjî) tchôkî evoye, bouter, poûssî, bôrer.
• (v.s.c., travayî foirt) : ovrer, bouter, bôrer

Ortografeyes

Divant 1900 :

• chôki : E177a, E212
• chôkî : E89 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• tchoûkî : C8
• tchôkè : C8
• tchaukî : O4

E rfondou walon :

• tchôkî : R10 ^(lére), R13

Ratournaedjes

fé moussî

• Arabe marokin : دخّل ^(ary) =‎ dekhkhel
• Francès : enfoncer ^(fr), faire pénétrer ^(fr), introduire ^(fr), mettre ^(fr), fourrer ^(fr); tchôkî el tiesse : bourrer ^(fr) dans le crâne.

fé bodjî

• Francès : pousser ^(fr), déplacer ^(fr); i n' va nén pus lon k' on nel tchôke : il n'a aucune initiative, c'est un paresseux; tchôkî å cou remuer, stimuler

dimander cint côps li minme sacwè a (ene sakî)

• Francès : importuner ^(fr), harceler ^(fr), solliciter ^(fr)

siervi (ene poye, ene frumele d' oujhea)

• Francès : côcher ^(fr), couvrir ^(fr)

emacraler Loukîz a : emacraler

v.s.c., ± bouter Loukîz a : ovrer

Pårticipe erirece

tchôkî omrin

1. Pårticipe erirece omrin do viebe "tchôkî", ki pout esse eployî come addjectif et come sustantif.
2. emacralé.
   • L' efant ki vént å monde inte onze eures et meynute serè tchôkî. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
3. k' a yeu ou tchôcmoir
   • Dj' a co stî tchôkî cisse nute ci; c' est dandjreus d' aveur boevou do foirt cafè.

Ratourneures

1. esse tchôkî del marke : aveur ene tchôde marke (on tchôcmwår).