saetchî
Apparence
(Redjiblé di saetchresse)
Etimolodjeye
[candjî]Bodje « saetch », avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes, prinde foû d’ on saetch (egzistêye co dins l’ sinse di « vudî », adon-après, pa stindaedje do mouvmint, amoenner a lu. Racuzinåve avou l' burton (minme sinse): sachañ/sachek/sechel.
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes :
- /sɛ.ˈt͡ʃiː/ /sa.ˈt͡ʃiː/ /sa.ˈt͡ʃi/ /sa.ˈt͡ʃɛ/
- (pa picårdijhaedje) /sa.ˈkiː/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /sɛ.ˈt͡ʃiː/
- diferins prononçaedjes :
- Ricepeures : sae·tchî
Viebe
[candjî]saetchî (2inme troke) (codjowaedje)
Djin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | saetche |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | saetchîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | saetchans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | saetchnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | saetchrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | saetchive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | saetche |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | saetchî |
Ôtes codjowaedjes | sipepieus tåvlea |
- (viebe å coplemint) fé vni aviè lu.
- Li bak aveut bén saetchî l’ atakeu pal tchimijhe : i meritént bén l’ penalti.
- (viebe å coplemint) vudî.
- Ele saetchive les grandès gotes cwand nos l’ avans ramassé. — Émile Liétard (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) fé rexhe foû d’ tere (des minrais, des pires)
- On l’ lome li molén d’ l’ Escaye, ca on-z î saetchive des scayes di chisse. — Joseph Lahaye (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) apicî (des moxhons å filet).
- I nd ont saetchî, da, ces deus la, minme après ki l’ tindreye åye stî.
- (viebe å coplemint) fé rexhe.
- Saetchîz vosse linwe, dit-st i l’ docteur.
- (viebe å coplemint) tirer (on côp d’ fizik).
- Il a saetchî on côp d’ pistolet sor leye.
- (viebe å coplemint) si fé dner des cwårs (po on cheke).
- Neni, dji n’ saetchrè nén vosse cheke divant ki vos n’ mel dijhîxhe.
- (viebe å coplemint) prinde (ene foto)
- Kî çki vout ki dji lyi saetche si poirtait ?
- (viebe å coplemint) houmer l' foumire d' ene pupe, d' ene cigarete.
- Dismetant k' les chômeus, sins moti, saetchèt des leupêyes foû d' leus pipes, — et ki l' batchea, sins rla, råye ås hagnas d' årzeye, come ine galavale biesse ki n' sereut nén a rpaxhe — Louis Lagauche, "Li hatche di bronze" (1937), p. 49 (fråze rifondowe).
- (v. å coplemint nén direk) sovint shuvou di a u après :
- fé vni aviè lu, pal voye di.
- sayî d’ profiter dipus ki ls ôtes, dipus k’ i n’ fåt.
- Tchaeconk saetche di s’ costé.
- Les patrons saetchèt tant k’ plèt.
- awè èn air di rshonnance avou.
- I saetche après Nononke Artur.
- (v. sins coplemint) aler rade.
- Il ont saetchî, saiss, les tchvås årdinwès, po fé tote li voye Bress Paris.
- (v. sins coplemint) amonter foû comifåt tot djåzant do feu et del foumire divins ene tchminêye.
- El brune rimpli l' coujhene; l' estouve saetche et flameye
Tins k' l' ome puplote, påjhire, rapetaxhant, mierseu,
Ses ans yet des razans, ses espwers, ses freyeus,
Les beas, les laids moumints di tote si vicåreye
— Henri Van Cutsem, "Clairs di lune" p. 49 (fråze rifondowe).
- El brune rimpli l' coujhene; l' estouve saetche et flameye
- ((viebe å prono)) shouvu di foû di : tirer s’ plan po rexhe.
- I s’ a saetchî foû d’ imbara.
Ratourneures
[candjî]- saetchî l’ diåle pal cawe
- saetchî ene boutcheye : foumer ene cigarete, ene pupe.
- saetchî ene linwe come ene epegne : mori d’ soe.
- saetchî ene linwe come on tchåsse-pî : esse tot dshoflé, esse djus d’ alinne.
- saetchî al (grande) coide : si maryî (dinltins, les nén maryîs djouwént å djeu do saetchaedje di coide siconte des maryîs : les maryîs divént sayî di saetchî li novea maryî aviè zels, foû del binde des djonnes po, simbolicmint, el fé passer dins l’ cofréreye des maryîs)
- Adiè tote li djonnesse !
Po comincî,
Dji m’ va saetchî
Al coide, a tot spiyî. — Li bia bouquet.
- Adiè tote li djonnesse !
- saetchî å tchår : si maryî (uzance do cwarmea, wice ki les maryîs s’ atelént d’ on costé, eyet les nén maryîs di l’ ôte, po fé demarer l’ tchår.
- saetchî l’ aiwe après s’ molén : waitî d’ awè dipus d’ advintaedjes k’ èn ôte.
- saetchî so : ravizer ene coleur
- Li bwès, qu’on veût d’å lon, s’èwalpêye d’ine brouheûr
d’on rodje sètchant so l’ vért, qui rapinse li fouyaedje
— Henri Simon, Li pan dè Bon Diu, Avri, 1935.
- Li bwès, qu’on veût d’å lon, s’èwalpêye d’ine brouheûr
- si saetchî l’ tiesse foû des strins : divni ritche.
- Por mi, çou k’ est bén seur, c’ est ki ci n’ serè nén
Tot-z ovrant k’ on såreut s’ saetchî l’ tiesse foû des strins. — Édouard Remouchamps, Tati l’perriquî (fråze rifondowe).
- Por mi, çou k’ est bén seur, c’ est ki ci n’ serè nén
- si saetchî foû del sipexheur : rexhe d’ on grand imbara (marke di cwårs, evnd).
- avoer si cour ki saetche : awè des zines, des idêyes k' aspitèt foû do cour (metans des idêyes d' amour).
- Li muzike, c' esteut s' gosse. Mins l' flamind, d' ewou aveut i atrapé l' dår? Jilbert aveut s' cour ki saetchive. — Jacques Desmet, On Sånî a pårt.
Parintaedje
[candjî]Sinonimeye
[candjî]Mots vijhéns
[candjî](aler rade)
Sipårdaedje do mot
[candjî]w. do Coûtchant, w. do Mitan, w. do Levant (sins l’ Hôte Årdene), Basse Årdene (Bive)
Ortografeyes
[candjî]Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
[candjî]fé vni aviè lu
sayî d’ profiter dipus ki ls ôtes
saetchî l’ aiwe après s’ molén
- Francès : tirer vers soi la couverture
si saetchî l’ tiesse foû des strins
- Francès : émerger économiquement
si saetchî foû del sipexheur
- Francès : se sortir du pétrin
Pårticipe erirece
[candjî]singulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin | saetchî | saetchîs |
femrin | saetcheye | saetcheyes |
saetchî omrin
- Pårticipe erirece omrin do viebe "saetchî".
- C' est ké bouxhete k' a stî saetcheye?
- Ns avans saetchî trop foirt et l' coide a scoté.
Ratournaedjes
[candjî]Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Viebes do walon avou l' cawete -î
- Mots do walon di deus pîs
- Viebes do walon
- Viebes do walon ki s' codjowèt come waitî
- Viebes å prono do walon
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do Coûtchant walon
- Mots do grand Payis d' Nameur
- Mots do grand Payis d' Lidje
- Mots del Basse Årdene
- Pårticipes erireces do walon
- Pårticipes erireces do walon avou l' cawete -î
- Viebes do walon ki l' pårticipe erirece est parey ki l' infinitif