five

Loukîz eto : fivé, fîve.

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « febris » (minme sinse).

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /fiːf/ /fjɛf/ /fjɛːf/ /fjef/ ; miersipepieuzmint e l’ notule ALW 15.27  ; (minme prononçaedje cåzu pattavå).
- prononçaedje zero-cnoxheu : /fiːf/
Ricepeures : nén rcepåve

Sustantif

singulî	pluriyal
five	fives

five femrin (nén contåve)

(mot d’ fiziolodjeye) (mot d’ medcén) montêye del timperateure do coir d' ene djin u d' ene biesse ås tetes, ådzeu d' on soû, diferin d' ene sôre di biesse a l' ôte (37 grés Celsius po les djins).
- On dit ki l' five monte; k' ele ritome ou k' ele ritchait ou k' ele dischind.; apåjhî u rapåjhî l' five; ene drouke po côper l' five.
- Li kinkina est sovrin pol five — Motî Forir (fråze rifondowe).
- El tîfusse dene les fives — Motî del Lovire (fråze rifondowe).
- Li five ki lyi broûléve li tiesse et ki fjheut crîner ses dints,lyi rprezintéve Tchîvrimont avou ses porminådes al dilongue del rivlete, la k' Critchon bracnéve ås trûtes, et ses coûsses avå les pierdous pazeas des tiers— Joseph Mignolet, "Vé l’loumîre" (1922) (fråze rifondowe).
(pus stroetmint) (mot d’ medcén) (purade å pluriyal) maladeye come li tîfusse u maladeye des tropikes nén esplikêye.
- Il a l' five.
- Il a les fives — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
- Dji m' sovénrè lontins
  Fouxhoz seurs, di m' voyaedje;
  po-z atraper les fives,
  I n' fåt nén davantaedje — Joseph Dethy (fråze rifondowe).
- C' esteut on docteur ki médyive li five des efants avou rén k' do cloranfenicol.
måvlaedje ki vs ebale.
- E s’ five, ele les speye, les rafûle,
  D’ on djaene sankisse vinou d’ å lon— Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.11, “Li Bonne Chance fait tot” (fråze rifondowe).
maladeye ki rind l' djin u l' biesse aflaxhåve.
- Cisse måle novele la m' a dné l' five — Motî Forir (fråze rifondowe).
håsse di fé scrire, di cåzer, di fé ene sacwè.
- Tot l' cwårtî est e-n ene five — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
- C' est come ene five k' el prind tot etir — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
- C’ esteut ene five di veye, on concours di bonté*— Martin Lejeune, Bultén del Societé d' Lidje, "L’crèyåcion d’Eve", tome 43, p. 140 (fråze rifondowe).
- I n a pus k' des strouks di cabu
  E nosse cotjhea,
  Et t' n' as-st e l' åme Ki les båjhes di totes les comeres
  C' est ene laide five — Léon Warnant (fråze rifondowe).
- Li five di djåzer d' filozofeye dins les sålons del contesse aveut rtoumé po ç' shijhe la. — Lorint Hendschel (fråze rarindjeye).
- Dji baloujhive miernou po rapåjhî mes fives — Georges Smal (fråze rifondowe).
- Tel sais bén k' dj' a ståré mes fives a côps d' bwejhe å mitan del cåve — Eugène Gillain (fråze rifondowe).
estance d' onk k' est rindou après on pasmint d' tins.
- Cwand on scrît l' walon å djoû d' ådjourdu, on-z a mwints côps « li five do discotaeyaedje », on scrît des dmeyès faflotes, des cwårts d' accint, des tîces di tchapeas — Lorint Hendschel.
- Il a l' five do djouwer al bale — Motî d’ Cerfontinne (fråze rifondowe).
- End a ene di five, avou ses pidjons — Motî d’ Cerfontinne (fråze rifondowe).
- Tos les viyaedjes ont l' five des årmonreyes — Motî Pirsoul (fråze rifondowe).
sote idêye ki passe pal tiesse.
- I lyi a prins ene five — Motî Toussaint (fråze rifondowe).
- Elle aveut l' five d' atchter on molén a fiyî — Båze di dnêyes di l’ Årdene nonnrece (fråze rifondowe).

five a 41,9°C a ene vatche
five di laecea

Ratourneures

fé del five u : esse el five : aveur del five.
- Li 30 di djun, gn a ene minêye di gripe ki cmince a cori dins nosse binde; gn a bråmint ki fjhèt del foite five et n' saveur moussî foû do lét télmint k' i tronnèt — Émile Pècheur (fråze rifondowe).
tronner d' five u : tronner les fives u : tressiner d' five : tronner pask' ele five est ki monte.
On dit eto : tronner les balzins.

F. "trembler de fièvre".
aveur ene five di tchvå u : esse bolant d' five u : broûler d' five : aveur ene foite five.
prinde li five (a ene sakî, ene biesse) : lyi mete li termomete.
- Dji m' lyi va prinde si five. — Motî Gilliard (fråze rifondowe).
F. "prendre, mesurer la température".
five di lét; u : five di paye-lét : maladeye des femes e leu payelé (acoûtchmint).
F. "fièvre puerpérale".
five ås taetches : five avou on spitaedje-foû (pitits rodjes botons so tot l' coir) u des taetches di sonk so les mukeuses.
F. "fièvre éruptive, fièvre pétéchiale".
five nukeuse°. :
five escarlatene° : ene des sôres di fives ås taetches, cåzêye pa ene bactereye.
F. "scarlatine".
five fagnrece : sôre di five k' on-z atrapéve dins les payis d' fagnes.
F. "fièvre des marais, malaria".
djaene five; five Ebola : maladeye des djins ezès Tropikes.
F. "fièvre des marais, malaria".
five ås crexhoûles; five del vå do Rift : maladeye des biesses ezès tropikes.
F. "theilériose, trypanosomiase".
froede five : aflaxhaedje sins montêye del timperateure.
aveur les nawès fives : esse nawe 1.
F. "paresseux".
five di laecea : touma des vatches djusse velêyes.
F. "fièvre de lait, fièvre vitullaire".
il a l' five e s' capotene : esse efoufyî po des tchitcheyes.
On dit eto : il a l' diåle e s' capotene; c' est on diåle-e-coir.

F. "c'est un excité, un agitateur".
five amoureuse : håsse di hanter.
- Il a l' five pol feye do vijhén. — Motî Gilliard (fråze rifondowe). Loukîz a : tchôde.
esse el five (b) u : esse dins les fives; u : esse acsût des fives; u : monter dins ene five aveur les fives : èn pus saveur çou k' on dit, çou k' on fwait.
On dit eto : esse dins les tchamps, aveur li tiesse avå les cwåres. Wadjans, aveut dit l' tortuwe, ki vos n' arivroz nén Divant mi sol schate-pire ! :: Serîz acsûte des fives ? Dimanda l' live, l' air ewaerêye Lafontinne, ratourné di Jean Rode).
- Dj’ åreu polou mete mi portrait
  Cial sol prumî foyou di m’ live
  Po miner ene cawêye di rimeas
  Ki m’ ont tot l’ air d’ aveur les fives. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Å léheû », 1922, p.19 (fråze rifondowe).
- Tel sais bén k' dj' a ståré mes fives a côps d' bwejhe å mitan del cåve. — Eugène Gillain (fråze rifondowe).
F. "délirer".
esse el five (c) : transi, ni pont fé d' bén, tot ratindant ene sakî, ene sacwè.
F. "être inquiet, anxieux".
mete dins les fives : stombyî, efoufyî.
- Bén pus k' on pasmint d' tins c' est ene sacwè k' el mete divins les fives, et çoula dispoy k' il est tot gamén. — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
F. "exciter, passionner".
five di bwesson : kidujhance d' onk k' est sô (d' ene k' est sôle) et ki gueuye est voleur bouxhî so les ôtes.
T' as del five, dandjreus ! : Ti dvéns sot, surmint.
F. "Tu débloques, tu perds la tête, tu délires".
aveur li five di : djeryî pår après ene sacwè k' on-z pou nén må sins leye
- Do crås peket il aveut l' five
  — Ep. Martial, Bultén del Societé d' Lidje, Bulletin de 1858, ‘’Li savtî des recoletes’’, 69-73 (fråze rifondowe).