five

Èn årtike di Wiktionary.
Potchî a: naiviaedje, cweri
Wikipedia-logo-en.png Droci, gn a
des racsegnes
sol five
five a 41,9°C a ene vatche

Flag of Wallonia.svg Walon

Etimolodjeye et tcherpetaedje

Tayon-bodje latén «febris», (minme sinse).

Prononçaedje

dalaedje.gif

five [f.n.]

1. montêye del timperateure do coir d' ene djin u d' ene biesse ås tetes, ådzeu d' on soû, diferin d' ene sôre di biesse a l' ôte (37 grés Celsius po les djins). Li five monte; li five ritoume, ritchait, dischind; apåjhî u rapåjhî l' five; ene drouke po côper l' five. Li kinkina est sovrin pol five (Motî da Forir). El tîfusse done les fives (Motî del Lovire). F. "fièvre, température, hyperthermie". >> fé del five; u: >> esse el five (a): aveur del five. Li 30 di djun, gn a ene minêye di gripe ki cmince a cori dins nosse binde; gn a bråmint ki fjhèt del foite five et n' saveur moussî foû do lét télmint k' i tronnèt (E. Pècheur). >> tronner d' five; u: >> tronner les five; u: >> tressiner d' five: tronner pask' ele five est ki monte. On dit eto : tronner les balzins. F. "trembler de fièvre". >> aveur ene five di tchvå; u: >> esse bolant d' five; u: >> broûler d' five: aveur ene foite five. >> prinde li five (a ene sakî, ene biesse): lyi mete li termomete. Dji m' lyi va prinde si five (Motî da Gilliard). F. "prendre, mesurer la température". >> five di lét; u: >> five di paye-lét: maladeye des femes e leu payelé (acoûtchmint). F. "fièvre puerpérale". >> boton d' five: bocrê. F. "herpès labial". >> five ås taetches: five avou on spitaedje-foû (pitits rodjes botons so tot l' coir) u des taetches di sonk so les mukeuses. F. "fièvre éruptive, fièvre pétéchiale". >> five escarlatene°: ene des sôres di fives ås taetches, cåzye pa ene bacctereye. F. "scarlatine". >> five fagnrece: sôre di five k' on-z atrapéve dins les payis d' fagnes. F. "fièvre des marais, malaria". >> djaene five; five Ebola: maladeye des djins ezès Tropikes. F. "fièvre des marais, malaria". >> five ås crexhoûles; five del vå do Rift maladeye des biesses ezès tropikes. F. "theilériose, trypanosomiase".

2. (pus stroetmint) tîfusse. Il a l' five. Il a les fives (Motî da Toussaint). Dji m' sovénrè lontins Fouxhoz seurs, di m' voyaedje; po-z atraper les fives, I n' fåt nén davantaedje (J. Dethy). C' esteut on docteur ki médyive li five des efants avou rén k' do cloranfenicol. F. "fièvre typhoïde". >> five nukeuse°.

3. Maladeye ki rind l' djin u l' biesse aflaxhåve. Cisse måle novele la m' a dné l' five (Motî da Forir). F. "fièvre, abattement, léthargie". >> froede five: aflaxhaedje sins montêye del timperateure. >> aveur les nawès fives: esse nawe 1. F. "paresseux". >> five di laecea: touma des vatches djusse velêyes. F. "fièvre de lait, fièvre vitullaire".

4. efoufiaedje, håsse di fé scrire, di cåzer, di fé ene sacwè. Tot l' cwårtî est en ene five (Motî d' Vervî). C' est come ene five k' el prind tot etir (Motî da Gilliard). I n a pus k' des strouks di cabu E nosse cotjhea, Et t' n' as-st e l' åme Ki les båjhes di totes les comeres C' e-st ene laide five (L. Warnant). Li five (di djåzer d' filozofeye dins les sålons del "hôte") aveut rtoumé po ç' shijhe la (L. Hendschel). Dji baloujhive miernou po rapåjhi mes fives (G. Smal). Tel sais bén k' dj' a ståré mes fives a côps d' bwejhe å mitan del cåve (E. Gillain). Loukîz a : fives borguetes dår. F. "fièvre, excitation, surexcitation, agitation, délire, désarroi, trouble, folie". >> il a l' five e s' capotene: esse efoufyî po des tchitcheyes. On dit eto : il a l' diale e s' capotene; c' est on diale-e-coir. F. "c'est un excité, un agitateur". >> five amoureuse: håsse di hanter. Il a l' five pol feye do vijhén (Motî da Gilliard). Loukîz a : tchôde. >> esse el five (b); >> esse dins les fives; u: >> esse acsût des fives; u: >> monter dins ene five: èn pus saveur çou k' on dit, çou k' on fwait. On dit eto : esse dins les tchamps, aveur li tiesse avå les cwåres. Wadjans, aveut dit l' tortowe, ki vos n' arivroz nén Divant mi sol schate-pire ! :: Serîz acsûte des fives ? Dimanda l' live, l' air ewaerêye Lafontinne, ratourné di Jean Rode). Tel sais bén k' dj' a ståré mes fives a côps d' bwejhe å mitan del cåve (E. Gillain).  F. "délirer". >> esse el five (c): transi, ni pont fé d' bén, tot ratindant ene sakî, ene sacwè. F. "être inquiet, anxieux". >> mete dins les fives: stombyî, efoufyî. Bén pus k' on pasmint d' tins c' est ene sacwè k' el mete divins les fives, et çoula dispoy k' il est tot gamén (J.P. Dumont). F. "exciter, passionner". >> five di bwesson: kidujhance d' onk k' est sô (d' ene k' est sôle) et ki gueuye est voleur bouxhî so les ôtes. >> T' as del five, dandjreus ! Ti dvéns sot, surmint. F. "Tu débloques, tu perds la tête, tu délires".

5. estance d' onk k' est rindou après on pasmint d' tins. Cwand on scrît l' walon å djoû d' ådjourdu, on-z a mwints côps "li five do discotaeyaedje", on scrît des dmeyès faflotes, des cwårts d' accint, des tîces di tchapeas (L. Hendschel). Il a l' five do djouwer al bale (Motî d' Cerfontinne). End a ene di five, avou ses pidjons (Motî d' Cerfontinne). Tos les viyaedjes ont l' five des årmonreyes (Motî da Pirsoul). F. "folie, passion, engouement".

6. zine. I lyi a prins ene five (Motî da Toussaint). Elle aveut l' five d' atchter on molén a fiyî (Rasgotaedje). On dit eto : maket. F. "envie folle, lubie, coup de folie, caprice, toquade".

Parintaedje
Mots d' aplacaedje
Sinonimeye

timperateure


Ortografeyes

Divant l' sistinme Feller

E sistinme Feller

E rfondou walon

Si vos irîz rnaxhî dins des ôtes motîs, et trover l' mot "five", riherez ciddé li scrijha do mot ki vos î avoz trové, et l' rahouca do motî el djivêye. Mins l' mot n' est nén todi dins :

Ratournaedjes

± timperateure ådzeu di çou k' i s' doet
Prin del pådje «http://wa.wiktionary.org/w/index.php?title=five&oldid=118140»