foû
Apparence
Etimolodjeye
[candjî]Tayon-bodje latén « foris », et dabôrd, racuzinåve avou l’ francès « fors » (aviyi), l’ espagnol « fuera », li portuguès « fora », l’ itålyin « fuori », li roumin « fără » u l' roumin « afară »; mot cité dins l’ FEW 3 700b.
Prononçaedje
[candjî]- AFE :
- diferins prononçaedjes : /fuː/ /fyː/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /fuː/
- Ricepeures : nén rcepåve
Adviebe
[candjî]foû (nén candjåve)
- pus lon kel boird d’ ene metowe sitindêye.
- Cisse bale la esteut foû.
- k’ est ddja passé, k’ est ddja fini.
- Vola l’ messe foû.
- Ti t’ plindrès ki l’ tins soeye foû
Di çou k’ n aveut po-z aveur bon — Léon Warnant (fråze rifondowe).
- foirt.
- C’ est onk foû ritche.
- K’ on l’ veyeut foû voltî, nosse sicole !
- Dji vou bén k’ i n’ esteut nén foû gros, mins il esteut k’ araedje coriant ! — Henri Simon, « Sètche, i bètche » 1889, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.42 (fråze rifondowe).
- Avou s’ moustatche ki crole et s’ coutea al sirôpe, il est si bea, l’ sôdård. Pa, vs dirîz Tchårlumagne… Adonpwis, il est mwaisse d’ ene foû bele dimorance el Hôte-Såvnire, a Lidje. — Joseph Mignolet, « Al Bèle Fontinne », comèdèye di treûs akes, 1924, p.7 (fråze rifondowe).
Ratourneures
[candjî] Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
(sinse di pus lon)
- esse foû : å couyon, aveur fwait tote les royes. F. avoir gagné.
- li rowe end est tote foû : les djins sont tertos foû des måjhons po djåzer d’ ça. Franwal: ahåyant po: "ça fait un raffut, un boum".
- Il a on pî ddins et on pî foû : il est presse a mori.
- li fåve est foû :
- dijhêye a des cis k’ on lzî toume sol dos k’ i sont-st a damadje.
- Sicrijhaedje al fén d’ on live. F. fin.
- a cwareme foû : après l’ cwareme.
- foû bon : foirt bon. F. délicieux, savoureux, succulent, exquis.
- foû biesse : foirt biesse. F. idiot, stupide, crétin.
- nén foû : nén foirt.
- Dji n’ esténs nén foû ritches po ndaler e condjî foû payis.
- Mi feme n’ est nén foû grande. F. pas très, pas spécialement.
Parintaedje
[candjî]Mots d’ aplacaedje
[candjî]- divancete : foû di
- adviebes :
- ådfoû, difoû.
- fok (foû ki), foû-z et houte
- advierbires :
- sustantifs :
- viebes : foû-waidyî, foû-leyî, foû-moenner
- pårticipes erireces : foûbagnî (neyî), foûbaxhî (divnou råle), foûbaligandé (resseré al prijhon), foûbalziné (ki s' a decidé)… (Loukîz a : E200 pp. 267-269)
- addjetifs :
- addjectivires :
- nos d' plaece :
Sinonimeye
[candjî]- (dins l' espåce) : wôr (w. do Coûtchant
- (dins l' tins) : houte, fini, tofwait / tot fwait, passé
- (foirt) : mo, pår, mier-; Loukîz a : « totafwait »
Contråve
[candjî]Sipårdaedje do mot
[candjî]w. do Mitan, Basse Årdene, w. do Levant
Ratournaedjes
[candjî]sinse di pus lon
foirt
- Francès : très (fr), excessivement (fr), extraordinairement (fr)
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
Sustantif
[candjî]singulî | pluriyal |
---|---|
foû | foûs |
foû omrin
- djin k' a moussî foû d' ene måjhon.
- Gn a ddja yeu bråmint des foû, di ç' måjhon la (ramexhné pa L. Remacle). F. ancien occupant.
- djin k' a stî fotowe a l' ouxh. Avou deus foû al fén do matche, comint vôreuss wangnî, dai, ti ? F. exclus.
- åk k' a stî saetchî foû.
- On voet bén k' i gn a bråmint do foû, la, di ç' cayet la (ramexhné pa L. Remacle). Fårè co bråmint do foû po k' li lwè passe. F. retrait, amendement.
Divancete
[candjî]foû (nén candjåve)
- foû di, dins des clawés eployaedjes divant sacwants sustantifs. F. hors de.
- foû voye :
- a) metou foû des grandès voyes.
- Li såle "Li Rlomêye" est trop foû voye; on n' ireut nén (Jean Lejeune di Djoupeye). F. à l'écart.
- b) (imådjreçmint) ki rexhe do sudjet, tot djåzant d' on djhaedje divant les djins, dins èn egzamin. Çou-cial est on raploû sol walon; voste idêye est ene miete foû voye. F. hors sujet..
- rl a: foû-voye.
- si mete foû voye :
- a) nén aler avou ls ôtes. F. rester à l'écart.
- b) piede si voye.
- On dit eto: si disvoyî. F. se fourvoyer.
- foû posse 1 : nén la e s' posse. F. absent, sorti. Contråve: so posse.
- foû scwere 1 u : foû plonk :; u
foû livea; u foû climbe : nén droet. Èn ouxh k' est foû scwere. I m' a metou tos les tchvirons foû scwere. rl a: di bihair, di kegn, di kinkin, a brotchåd, siclimboigne. F. de travers, en oblique, hors d'équerre, de guingois.
- foû scwere 2 : (imådjreçmint) nén tot djusse.
- Il est ene miete foû scwere.
- rl a: foû-scwere. F. déséquilibré mentalement.
- on rén foû scwere : ene tchitcheye, ene biestreye.
- Aprindoz mu, Signeur, a bén rimpli tot l' tins ki Vos m' dinez po travayî sins è piede a des réns foû scwere — Émile Pècheur (fråze rifondowe). F. bagatelle futilité, folie.
- foû sogne u : foû dandjî u : foû keure u : foû risse : schapé, et ki n' doet pus aveur sogne did rén (foû d' on dandjî u d' ene maladeye). F. hors de danger, sauvé, à couvert, à l'abri, en voie de guérison.
- foû payis : a l' etrindjir. Il a studyî foû payis. F. à l'étranger.
- foû ådje : trop vî. A 45 ans, on n' est nén co foû ådje. F. trop âgé.
- si mete foû manoye : furler tos ses cwårs. F. se désargenter.
- i n' s' a nén metou foû manoye : dijhêye cwand onk atchete ene sacwè foirt bonmartchî. F. ne pas se ruiner.
- foû såjhon : ki n' va nén avou l' såjhon.
- C' est foû såjhon, do tins come ça.
- foû guides :
- a) k' a pierdou ses guides, tot djåzant d' on tchvå.
- b) ki n' respeke pus les lwès.
- haetchî foû guides : distourner do droet tchmin. F. débaucher, pervertir.
- sins.
- foû posse 2 :; u
foû mwaisse; u foû plaece : sins ovraedje. rl a: foû-posse F. sans emploi, au chômage.
- foû foice : djus d' foice. F. épuisé, e à bout de forces force exténué.
- si mete foû foice : si må mete po bouter (d' ene façon k' on n' a pupont d' foice).
- foû condicions : sins mete di condicions. I n' si vlént nén rinde foû condicions. F. sans conditions.
Mots d’ aplacaedje
[candjî]Categoreyes :
- Mots do walon
- Walon
- Mots do walon vinant do latén
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do francès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' espagnol
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do portuguès
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot d' l' itålyin
- Mots do walon do minme sourdant k' on mot do roumin
- Mots do walon d' on seu pî
- Adviebes do walon
- Mots nén candjåves do walon
- Mots do walon avou des ratourneures
- Mots do Coûtchant walon
- Mots do grand Payis d' Nameur
- Mots del Basse Årdene
- Mots do grand Payis d' Lidje
- Sustantifs
- Divancetes