fé

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « facere » (minme sinse).

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /fe/ /feʀ/ /fwɛːʀ/ (minme prononçaedje cåzu pattavå)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /fe/
• Ricepeures : nén rcepåve

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	fwai
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	fijhoz / fjhoz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	fijhans / fjhans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	fwaiynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	frè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	fijheu / fjheu
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	fwaiye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	fwait

fé (v. å coplemint)

1. (v. å coplemint) basti, produre pa si ovraedje.
   • Dj' a fwait on novea tcheri.
   • Çou k' est bén fwait, on n' el fwait nén deus côps.
   • C' est ene oujhene k' i fjhèt des ouxhs et des fniesses.

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

1. aprester.
   • Dji va fé des crompires po soper.
   • Dji va fé les pakets.

   F. préparer.

>> fé s' båbe : ès raezer.

>> fé ses pakets : esse po mori.

1. fé rexhe ene sacwè di s' coir, copurade:

   a) on djonne, po ene frumele plinne. Nosse vatche a fwait l' vea.

>> fé les djonnes : mete ses djonnes å monde tot cåzant d' ene lexhe, d' on tchet, d' ene troye, d' ene sori, evnd.

1. F. mettre bas.

b) ses escrémints, tot cåzant d' ene djin. Il a fwait dins s' marone. rl a: si rovyî.

>> fé do sonk : awè do sonk dins si alaedje a l' ouxh (dins ses escrémints).

>> fé des viers : awè des viers dins ses boyeas ki rexhèt.

1. rl a: tcheye-vier.

>> Fwaiss on vier ? : dijhêye a ene sakî ki dmane lontins a l' ouxh (ezès waters).

>> fé dzo lu : en pus awè mwaistriyî si pixhaedje, si alaedje a l' ouxh.

1. F. être incontinént(e).

a) djouwer l' role di. C' est lu ki fjheut Barabasse el Passion d' Sibret. b) si cdure come: fé l' fô, fé l' sot, fé l' biesse.

>> fåt esse malén po fé l' biesse :

1. rl a: malén.

2. aler dins tos les ...
   • Fé les dicåces, les martchîs, les fôres.
   • Elle a passè si matinêye etire a fé les botikes.

>> fé totes les tchapeles, totes les obetes : fé l' tournêye des cåbarets, fé l' toû di totes les canletes.

1. fini.
   • Ass fwait ?
   • Cwand t' årès fwait, ti m' el dirès.

   F. finir, achever, terminer.

>> cwand dj' a yeu tot fwait : u cwand t' as tot fwait: al fén del paskeye, cwand t' as yeu tot fini, tot conté tot rabatou.

1. F. en fin de compte, tous comptes faits.

2. awè (ene maladeye).
   • I fwait del five a 40.
   • La bén li tchvå ki m' fwait on chok et k' l' eweye esteut co dins l' voenne.
   • Et l' vosse, a-t i fwait les boufletes estant efant ?

1. fé dins: fé l' comiece di, fé on mestî a vey avou.
   • I fwait dins les pourceas, lu, asteure ?
   • Il avént volou fé dins l' impôrt-espôrt.
   • I fjheut dins les rotes.
2. endè fé po: piede, copurade

   a) paski ça a stî hapé. Dj' end a fwait po m' novea Parker.

   b) pask' elle a crevé (tot cåzant d' ene biesse) I nd ont fwait po leu bele åmaye coudpolin.

   c) paski ça a toumé e pane, et rinde l' åme, u esse distrût (po ene machine, evnd). Dji nd a ddja fwait po m' novele oto.

3. fé (ene sacwè) di (ene sakî, ene sacwè):
   • I n' front rén d' bon d' lu.

>> Cwè çki t' as fwait di : eyou ass metou, wice ass rioisté ?

1. (ratourneures avou tcheyaedje di l' årtike): fé berwete, fé bounete, fé fricasse, fé plaijhi, fé bårete, fé babawe, fé barake, fé bebele, fé messe, fé greve, fé bouf, fé camaeråde, evnd.

II. [v.s.c.]

1. si cdure, s' î prinde.

III. [aidant viebe (metou divant èn infinitif)]

1. enonder l' fijhaedje; end esse li cåze.
   • Li tchet a fwait toumer li schåle.
2. comander l' fijhaedje, endè dner l' ôr (li cmandaedje).
   • I lyi a fwait racminci si dvwer.
3. diner l' no a kéconk d' awè fwait l' fijhaedje.
   • Ni m' fijhoz nén dire çou ki dj' n' a nén dit.
4. en fé ki di: passer s' tins a:
   • Ele ni fwait ki d' tchoûler.
   • I n' fijhèt ki di s' margayî.

IV. [viebe a "i"]

1. po djåzer to tins. copurade:

   a) do bon tins: I fwait bon; i fwait tchôd, i fwait fenant (å moumint del fenåjhe).

   b) d' ene grande tcholeur: I fwait petant; i fwait macant; i fwait crevant d' tchôd.

   c) del plouve: I fwait laid, i fwait grigneus.

   d) do froed. I fwait crivant d' froed; i fwait cayant.

e) del brouheur (brouyård). I fwait spès.

>> i freut spès la k' i s' piedreut : c' est on sûti, ki n' si laireut nén åjheymint emantchî. f) d' on tins d' oraedje.

1. • I fwait pzant, i fwait stof, i fwait malåde, i fwait lourd, i fwait douf.
2. po djåzer d' ene airance (ambiance).
   • Il î fwait noer.
   • Il î fjheut bén clair.
   • Il î frè crou, dins vosse cåve, e l' ivier.
   • I fjheut frexh, to sins bén, o bwès.
   • Godom ! i fwait stofant, chal !
3. (plaijhant) sinsåcion.
   • Il î fjheut gaiy roter.

V. [v. replaeçant] replaece li prumî viebe, po nel nén repeter. I t' a apici l' hepe come s' il åreut fwait çoula tote si veye. Cwand touwroz l' pourcea ? - Dji frans ça dmwin. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).

VI. si fé [v.pr.]

1. fé a lu-minme.
   • Nos ns alans fé plaijhi avou ene boune viye plake e walon.
2. fé s' caractere.
   • On s' fwait tot s' cafroyant azès ôtes.
3. fé, basti, fabriker por lu.
   • Dji m' a fwait on ptit programe di rcoridjaedje des tesses sicanés.
4. s' aprester.
   • Li djambon s' fwait avou l' tins. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).
5. avni, ariver, esse possibe.
   • Comint k' ça s' a fwait ?

>> Comint k' ça s' fwait ! : C' est drole; comint k' ça s' pout ?.

1. F. c'est bizarre.

2. esse corant.
   • Les shijhes, ça s' fijheut bråmint dinltins.
3. assaetchî sor lu.
   • Vos vs fijhoz do toirt avou vos cigaretes.
4. divni (divant èn addjectif)
   • I s' a fwait tot bea.
5. fé les cwanses di esse (divant èn addjectif)
   • I s' fwait pus malåde k' i n' est.
6. [v.pr. a "i"]
   • I s' fijheut ki dj' conoxheu ddja ç' djin la.
   • I s' fwait come on stron d' poucea so l' oceyan, ki speye totafwait cwand i djond l' rivaedje.
7. [aidant viebe (metou divant èn infinitif)] fé po subi l' fijhaedje.
   • Dji m' a fwait djonde.
   • On s' fwait todi prinde on djoû u l' ôte.

Ratourneures

1. fé des tchesteas e l' Espagne, fé des tchesteas e l' air
2. fé des crolés ouys, fé bon cour so målès djambes
3. fé fé l' couperou
4. fé fôrtune, fé fricasse
5. fé fenant, fé ridant, fé brixhlant
6. fé bate l' aiwe
7. fé di s' nez, fé di s' gueuye
8. fé awè peu, fé sogne
9. fé druzion
10. fé li, fé do / fé del; fé di s'

>> On n' sait cmint fé po bén fé : on saye toltins di fé plaijhi, di bén aclever ses efants, et mågré tot on-z a des rujhes.

>> fé avou (des djins) :

1. 1. sawè esse plaijhant avou ls ôtes.
      • Ele sait fé avou ses pratikes.
   2. si mete avå les djins, si cdure come zeles.
      • C' est råle les Francès ki savèt fé avou les djins.

   F. s'intégrer.

>> fé fé : comander a ene djin d' mestî di fé ene ahesse, on mousmint.

1. • Dji lyi a fwait fé ene novele cote por leye fé ses påkes.

   F. donner à façon.

>> fé awè fwin : awè l' air di esse bon, tot cåzant d' on plat.

1. F. donner faim.

>> i fwait soe, i fwait soelant :

1. 1. on-z a håsse d' aler boere on vere;
   2. les veres sont vudes, on lzè vôreut rimpli.

>> i fwait åjhey : c' est åjhey.

1. • I fwait åjhey d' elzî mostrer k' il ont toirt.

>> On n' a ki l' bén k' on s' fwait : dijhêye po dire k' i n' si fåt nén rovyî, k' i fåt kécfeye ene miete si vanter, k' i fåt bén viker.

>> ... u k' on s' fwait fé : rivazî al dijhêye di dvant, avou ene idêye di seke dirî l' tiesse.

>> s' endè fé : si tracassî, transi.

1. • Ni t' è fwais nén, ele rivenrè, t' mayon, cwand k' ele serè a court di manoye.

>> tot fjhant ki :

1. rl a: tofjhant.

>> I fwait bén tot : i sait bråmint des mestîs, i fwait totès sôres d' ovraedjes.

1. • El ci ki dit k' i fwait bén tot, c' est råle k' i fwaiye tot bén. — A. Goethals (fråze rifondowe).

Parintaedje

• fijhaedje
• fijheu, fijheuse u fwaiyresse
• fwait
• faitindje
• rifé, rifjhaedje
• disfé, disfijhaedje
• afaiti
• ridisfé
• difwait (å dfwait di)

Mots d’ aplacaedje

• afwaire
• afé
• fwaire-pårt
• po fé
• sifwait, sifwaitmint
• totafwait, totafwaitmint
• fé bebele, fé pipisse

Sinonimeye

• (produre pa si ovraedje) :
  • basti, foirdjî, fabriker
  • (rabaxhanmint) : trossî, ponre, toirtchî

Ortografeyes

Divant 1900 :

• fé : E203
• fez : E212

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• fwére : S25
• fwê : S117
• fén : JGof
• = ? (fére) : S38
• fwêre : S109, S117
• fére : S117
• fé : C1, C8, C9, C99, E1, E21, E212b, E213, O0, O4, S0
• fè : C1, C8, C13, C99, S38

E rfondou walon :

• fé : R9 ^(lére), R10 ^(lére), R11 ^(lére), R13

Ratournaedjes

± esse li cåze d' ene accion

• Arabe marokin : der =‎ در
• Almand : tun ^(de)
• Inglès : to do ^(en)
• Espagnol : hacer ^(es)
• Francès : faire ^(fr)
• Itålyin : fare ^(it)
• Gåmès : fâre
• Neyerlandès : doen ^(nl)
• Sicilyin : fari ^(scn)

± produre pa si ovraedje

• Arabe marokin : sewweb =‎ سوّب
• Almand : machen ^(de)
• Inglès : to make ^(en), to manufacture ^(en)
• Francès : faire ^(fr), construire ^(fr), fabriquer ^(fr), bâtir ^(fr), édifier ^(fr)
• Gåmès : fâre
• Neyerlandès : maken ^(nl)