fé

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « facere » (minme sinse).

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /fe/ /feʀ/ /fwɛːʀ/ /fweːʀ/
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /fe/
• Ricepeures : nén rcepåve

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	fwai
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	fijhoz / fjhoz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	fijhans / fjhans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	fwaiynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	frè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	fijheu / fjheu
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	fwaiye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	fwait
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

fé

1. (viebe å coplemint) produre pa si ovraedje.
   • Fé on bastimint, fé do pan, fé ene tcheyire. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • Dj' a fwait on novea tcheri.
   • Çou k' est bén fwait, on n' el fwait nén deus côps.
   • C' est ene oujhene k' i fjhèt des ouxhs et des fniesses.
   • Ti voes, don, les maltons, i fjhèt come ene wespireye dins tere, sovint dins on royea inte deus coûteures di bokets, u dins on hourlea. — Lucyin Mahin, Ène bauke su lès bwès d’ l’ Ârdene, lijhåve so Wikisourd (fråze rifondowe).
2. (viebe å coplemint) produre ene sacwè a pårti di rén.
   • Li Bon Diu fjha l’ cir et l' tere. — Motî Forir (fråze rifondowe).
3. (viebe å coplemint) tot djåzant d' ene sacwè nén materiåle.
   • Fé tot çou k' on pout. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • Fåt passer sol mer (…),
     Nos fjhans des nouvinnes
     A sint Macrawe
     Po ki l’ grosse balinne
     Ni magne nén l’ batea. — Les Cayés walons, « C’ est pol Canada » (Oteur nén cnoxhou) l° 8/1970 (fråze rifondowe).
   • Et so ç' tins la, ki fjhèt i les priyesses ? — Paul-Henri Thomsin, ratournant e walon Walon’rèye, tére di lédjindes, 1998, p. 7 (fråze rifondowe).
   • Vosse messaedje va esse evoyî a totes sôres di djins, k’ ont totes sôres di tuzances, totes sôres di vicaedjes, totes les ådjes, ki fjhèt tos les mestîs… — Lorint Hendschel.
4. diner nexhance.
   • Fé èn efant a ene feme. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • Fé les djonnes.
5. (viebe å coplemint) sognî, traitî.
   • C' e-st ene sacwè k' i fåt absolumint fé. — Motî Forir (fråze rifondowe).
6. aprester.
   • Dji va fé des crompires po soper.
   • Dji va fé les pakets.
   • Fé ene tchambe. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • Sol trevén, dji m’ va fé les tchambes ladzeu ! — Henri Simon, « Li bleû-bîhe » 1886, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.16 (fråze rifondowe).
   • Dj’ aveu-st on toet, on m’ fjheut a magnî, on fjheut mi bouwêye, on l’ ristindeut, on fjheut mi tchambe tos les djoûs. — Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.23 (fråze rifondowe).
7. (eployî avou l' nén definixhant årtike) divni.
   • Cwand tot dvént bea,
     Les rouwaletes
     Fjhèt des glorietes
     Di verts coxheas. — Louis Lagauche, "Les belès-eures" (1928), p. 89 (fråze rifondowe).
8. (viebe å coplemint) aveur li cdujhance di (ene sakî).
   • Et les ptits oujheas di l' iye beneye
     Fijhèt les mazetes et les marmots :
     Leu riya nos elovene,
     Et l' cour xhiltêye a leus ptits mots. — Martin Lejeune, "Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune" p. 126, "Lu famile èst-one île ureûse" (fråze rifondowe).
   • Mins les vîs coirbås sont mactés ;
     I fjhèt les cis ki n’ ont nén l’ linwe boune. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.96, “Li Nid d’Coèrbâs” (fråze rifondowe).
9. (viebe å coplemint) (avou on no d' mestî padrî, et l' årtike « li » u l' etroclé årtike « do » / « del » u sins årtike) pratiker ç' mestî la.
   • Fé l' cotlî — Motî Haust (fråze rifondowe).
   • A ! Si dj’ aveu des rintes, ou kéke moyén d’ poleur
     Viker sins fé l’ bracneu, dji dmeurreus e m’ manaedje. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.188, “Li Brac’neu” (fråze rifondowe).
   • A foice di tofer mi meskeure,
     Mes idêyes divnît télmint noeres
     Ki dj’ m’ egadja po fé l’ fossî. — Louis Lagauche (fråze rifondowe).
   • Kî çk' elzî a aprins a fé fé l' cinsî d' adrame, ås Ancyins Bedjes ? C' est les Romins. — Jean Brumioul (fråze rifondowe).
   • Dj' ô bén k' el mizere el kitchesse
     Å pont k' on l' voerè, fåte d' ene plaece
     Fé l' martchand d' trapes ou bén tchouctchouk…
     N' av nén d' l' ovraedje po l' gros Farouk ? — Camille Gaspard.
   • Dj' a dvou fé do bernatî cénk ans å long.
   • I fwait maçon.
10. (viebe å coplemint) (divant on mot pluriyal) bouter a (cisse sacwè la).
    • I n' lyi leyive nén fé les schieles dins l' saiwoe, po nel nén uzer.
    • Dj' a stî fé les fosses deus ans a Djodogne. (J. Lechanteur, ramexhnant li temognaedje d' on fossî, Wallonnes, 2001-2002}}
11. (viebe å coplemint) djouwer l' role di.
    • C' est lu ki fjheut Barabasse el Passion d' Sibret.
    • Li ptite istwere ki dji m’ rapinse,
      E-st ene prouve k’ on n’ dene k’ ås pîlåds
      Et ces la ki n’ savèt fé l’ fås
      Sont bén pus målureus k’ on n’ pinse. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.70, “L’Onai d’ôr” (fråze rifondowe).
12. (viebe å coplemint) aler dins tos les (sustantif ki shût).
    • Fé les dicåces, les martchîs, les fôres.
    • Elle a passé si matinêye etire a fé les botikes.
    • Di s’ prôpe mouvmint, li peupe rataca a fé les voyes. — Jean-Pierre Dumont (fråze rifondowe).
13. (v. sins coplemint) (å passé u å futeur) fini.
    • Ass fwait ?
    • Cwand t' årès fwait, ti m' el dirès.
14. (viebe å coplemint) (mot d’ medcén) awè (ene maladeye).
    • I fwait del five a 40.
    • La bén li tchvå ki m' fwait on tchok et k' l' aweye esteut co dins l' voenne.
    • Et l' vosse, a-t i fwait les boufletes estant efant ?
15. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « di ») fé aler ene sacwè Loukîz a : « fé di ses mwins ».
16. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « dins », « divins ») fé l' comiece di, fé on mestî a vey avou.
    • I fwait dins les pourceas, lu, asteure ?
    • Il avént volou fé dins l' impôrt-espôrt.
    • I fjheut dins les rotes.
    • Fé dvins les draps. — Motî Forir (fråze rifondowe).
    • A propôs, puski ns estans-st a djåzer, vos n’ fjhoz nén dvins les colons, vos Djôzef ? — Henri Simon, « Li bleû-bîhe » 1886, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.16 (fråze rifondowe).
    • Les Vervîtwès fjhèt dins les draps — Maurice Colombin (fråze rifondowe).
17. (v. sins coplemint) (radoûcixhanmint) tchire.
    • Il a fwait dins s' marone.
    • A ! l’ måssî mamé ! Il a co ene feye fwait totavå ! — Arthur Xhignesse, « Boule-di-Gôme », 1912, p.10 (fråze rifondowe).
18. (viebe å coplemint) diner nexhance a.
    • Dji t' kinoxhe come si dj' t' åreu fwait.
    • Dji n' so nén fwait po frawtiner. — Motî Forir (fråze rifondowe).

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

1. fé (ene sacwè) di (ene sakî, ene sacwè):
   • I n' front rén d' bon d' lu.
2. (viebe å coplemint) (eployî avou on sustantif sins årtike) aidant viebe di beacôp des vierbires (vey divins les ratourneures).
3. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « ki ») produre ene shuvance.
   • Les brijhes fjhèt sovint k’ on blouze,
     Et bén sovint, nos estans pris ! — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.85, “Li Vôye di l’Eglise” (fråze rifondowe).
   • Gn a-st asteure èn etroclaedje di sacwants facteurs ki fjhèt ki Wiyam Dunker pout wangnî des çanses avou l' walon. — PAns (fråze rifondowe).
   • Ni pinsez vs nén k’ el vicåreye
     I gn a djourmåy des brouweurs
     Ki fjhèt k’ on rote sins vey,
     Et k’ on s’ cwirt scheure. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Brouheûr », p.48 (fråze rifondowe).
4. [aidant viebe (metou divant èn infinitif)] fé po subi l' fijhaedje.
   • Dji m' a fwait djonde.
   • On s' fwait todi prinde on djoû u l' ôte.
   • Les ki wåkèt sinte Catrene
     Et ki vs fjhèt poirter des coines;
     Cenes qui rotèt-st-e schifesse
     Ou les deus djambes el minme fesse
     — Jean-Pierre Vervier (fråze rifondowe).
   • Hê ! Dji so cial tot seu,
     Sins nolu po m’ fé rire,
     Sins nolu po m’ disdire : — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Soliloque », 1912, p.93-94 (fråze rifondowe).
5. (aidant viebe) (aveur fwait di) fini di.
   • Boule-di-Gôme end a disk’ al copete del tiesse, et s’ n’ a t i co måy fwait do rxhorbi l’ souweur ki lyi gote on pô tocosté… — Arthur Xhignesse, « Boule-di-Gôme », 1912, p.6 (fråze rifondowe).
6. (v. sins coplemint) si cdure, s' î prinde.
   • Figueure tu k' les deus liyons s' metèt a gritchî sol nouve oto, et zoupler sol toet et sol capot, come i fjhèt e monstelant so les åbes — Philippe Antoine, dins Cactaedje e cåbaret p. 57 (fråze rifondowe et rarindjeye).
7. (v. sins coplemint) responde.
   • Fwait l' ôte. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • -« Loukîz ! », fwait l’ ôte. So ene pougnêye d’ yebe
     Ki l’ waerglaece aveut tot stoelé,
     I mete ses ptitès rôzès lepes :
     Å bouket d’ clawson, c’ est rnovlé ! — Martin Lejeune, "L’iviêr èt l’amour" (fråze rifondowe).
   • -Vos avoz seur on bén bon tchvå ! … derit i å martchand.
     -Edon ! C' e-st on rot, fjha t i l' ome, c' est les meyeus, mins c' est les pus dandjreus
     — Joseph Mignolet, "Vé l’loumîre" (1922) (fråze rifondowe).

III. [aidant viebe (metou divant èn infinitif)]

1. enonder l' fijhaedje; end esse li cåze.
   • Li tchet a fwait toumer li schåle.
2. (avou èn infinitif) comander l' fijhaedje, endè dner l' ôr (li cmandaedje).
   • I lyi a fwait racminci si dvwer.
   • Et, come c' esteut on ritche, ses eritîs si djhît
     Ki c' esteut d' leu-z oneur del bén fé mete a pont :
     I faleut on waxhea, on bin spès, on solide,
     Onk ki durreut lontins. On fjha vni li scrinî. — Henri Simon, "Li rvindje di l' åbe" (fråze rifondowe).
3. diner l' no a kéconk d' awè fwait l' fijhaedje.
   • Ni m' fijhoz nén dire çou ki dj' n' a nén dit.
4. fwait d' on viebe sins coplemint on viebe å coplemint avou on sins actif.
   • S’ i n’ aveut distilé ki les bounès sinteurs,
     Ki, montant des valêyes, buskintèt les hôteurs,
     Les rozes et les clawsons et les foitès djalofrenes,
     Et totes les fleurs ki fjhèt trefiler nos narenes ;— Martin Lejeune, Bultén del Societé d' Lidje, "L’crèyåcion d’Eve", tome 43, p. 140 (fråze rifondowe).
   • Les pilotes ont bea fé des foices,
     Po voleur rifouler l’ corant,
     Les såvadjès aiwes, tot passant,
     Fjhèt toumer les vîs meurs e-n ene blesse. — Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.171, “Drî les Rowes” (fråze rifondowe).
   • Gn a les dierins tchårs del djournêye ki fjhèt crîner les pires des levêyes. — Léon Warnant (fråze rifondowe).
5. (eployî avou on sustantif et èn addjectif atribut do coplemint) candjî, tourner a.
   • Vos årîz fwait djalotes,
     Les rôzes di nosse cotjhea. — Jean Bury, Joyeux rèspleus (1899), "So l’fosse di m’fis" (fråze rifondowe).
   • I fåt sayî do rovyî ;
     Les sovnances nos fjhèt divni trop vite vîs
     Nos fjhèt des vizaedjes fés. — Jean-Pierre Vervier (fråze rifondowe).
6. (v. sins djin) (mot d’ meteyo) eployî dvins bråmint des ratourneures avou èn addjectif po djåzer do tins k' i fwait.
7. po djåzer d' ene airance (ambiance).
   • Il î fwait noer.
   • Il î fjheut bén clair.
   • Il î frè crou, dins vosse cåve, e l' ivier.
   • I fjheut frexh, to sins bén, o bwès.
   • Godom ! i fwait stofant, cial !
8. (plaijhant) sinsåcion.
   • Il î fjheut gaiy roter.
9. (v. sins djin) (cronolodjeye) mosteure li moumint del djournêye k' i fwait.
   • fé djoû.
   • fé nute.

V. [v. replaeçant] replaece li prumî viebe, po nel nén repeter. I t' a apicî l' hepe come s' il åreut fwait çoula tote si veye. Cwand touwroz l' pourcea ? - Dji frans ça dmwin. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).

VI. si fé [v.pr.]

1. (aidant viebe) (eployî avou on viebe) mosteure li voye passive.
   • Les dierins Francès si fjhèt touwer po l' oneur. Li Rwè d' France s' a såvé avou ses wårdeus.. — Arthur Schmitz (fråze rifondowe).
2. fé a lu-minme.
   • Nos ns alans fé plaijhi avou ene boune viye plake e walon.
3. fé s' caractere.
   • On s' fwait tot s' cafroyant azès ôtes.
4. fé, basti, fabriker por lu.
   • Dji m' a fwait on ptit programe di rcoridjaedje des tesses sicanés.
5. s' aprester.
   • Li djambon s' fwait avou l' tins. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).
6. avni, ariver, esse possibe.
   • Comint k' ça s' a fwait ? Comint k' ça s' fwait ! C' est drole; comint k' ça s' pout ?.

   F. c'est bizarre.

7. esse corant.
   • Les shijhes, ça s' fijheut bråmint dinltins.
8. assaetchî sor lu.
   • Vos vs fijhoz do toirt avou vos cigaretes.
9. divni (divant èn addjectif)
   • I s' a fwait tot bea.
10. fé les cwanses di esse (divant èn addjectif)
    • I s' fwait pus malåde k' i n' est.
11. (eployî avou èn addjectif sins årtike) candjî di fôme, di kidujhance po divni ôte tchoi.
    • Tins del hantreye, i s' fjhèt tot ptits
      Po k' on lzî deye k' i sont djintis
      Les djônes omes
      — Camille Gaspard (fråze rifondowe).
12. (v. sins djin) (viebe å prono) (eployî savint avou « ki ») esse d' astcheyance.
    • I s' fijheut ki dj' conoxheu ddja ç' djin la.
    • I s' fwait come on stron d' poucea so l' oceyan, ki speye totafwait cwand i djond l' rivadje.

Ratourneures

eployî avou èn addjectif

1. el fé longue
2. fé åjhey
3. fé bon po : responde por lu.
   • Fé bon po ene sakî. — Motî Forir (fråze rifondowe).
4. fé målåjhey
5. fé raezibusse
6. fé setche
7. fé seur
8. fé tot drole
9. li fé longue
10. nel nén fé longue

(pus stroetmint) eployî avou èn addjectif tot djåzant di meteyo

1. fé brixhlant
2. fé crexhant
3. fé fenant
4. fé laid
5. fé malåde
6. fé minåve
7. fé mwais
8. fé måva
9. fé noer
10. fé påjhûle
11. fé ridant
12. fé soelant
13. fé stof
14. Loukîz a : « fé a mitan »

eployî deus côps

1. fé fé l’ couperou

eployî avou èn infinitif

1. el fé zûner
2. fé aler setche
3. fé awè peu
4. fé bate l’ aiwe
5. fé betchî l’ cok
6. fé dåner
7. fé di ses mwins
8. fé edever
9. fé gleter l’ minton
10. fé loumer ene tchandele
11. fé magnî del crosse di dorêye
12. fé mori
13. fé peter di s’ narene
14. fé rinde råjhon
15. fé vey
16. fé vni foû d’ ses clicotes
17. fé zûner s’ lokince / fé zûner s’ clapete
18. stronner l’ poye sins l’ fé braire

eployî avou on sustantif sins årtike

1. fé aiwe
   • Mes solés ki fjhèt-st aiwe. — Motî Forir (fråze rifondowe).
2. fé balance
3. fé baraca
4. fé bebele
5. fé berwete
6. fé bouf
7. fé cahûle
8. fé camaeråde
9. fé conte a pont
10. fé dôminô
11. fé faccion
12. fé farene
13. fé fôrtune
14. fé fricasse
15. fé fritch so l’ amoice
16. fé gougouye
17. fé handele
18. fé kine
19. fé magnxhon
20. fé meya coulpa
21. fé paråde
22. fé payeye
23. fé pipisse
24. fé plaece
25. fé prandjire
26. fé radjoû
27. fé ribote
28. fé rizete
29. fé rote
30. fé scarwek
31. fé schåye nete / fé schåynete
32. fé scole
33. fé shijhe trawêye
34. fé tchå et panåjhe
35. fé toubak

eployî sins infinitif avou des sustnatifs ou des addjectifs di sintimint, di sintaedje

1. fé boune impression
2. fé må
   • I m' fwait må del vey ndaler. — Motî Forir (fråze rifondowe).
3. fé måva
4. fé plaijhi
5. fé shonnance
6. fé shonnance di rén
7. fé sogne

viebe å prono

1. rire a s’ fé peter
2. s’ endè fé
   • Ni t' è fwais nén, ele rivénrè, t' mayon, cwand k' ele serè a court di manoye.
3. s’ î fé
4. si fé bate
5. si fé croker
6. si fé cwite
7. si fé del bîle
8. si fé do mwais sonk
9. si fé do må
10. si fé må
    • Dji m' fwais må d' leye. — Motî Forir (fråze rifondowe).
11. si fé sô
12. si fé tård

vierbires di rmetaedje

1. fé del tchå a såcisse
2. fé des crolés ouys
3. fé des ouys come des sårletes
4. fé des ouys come ene vatche ki ravize passer on trén
5. fé des tchesteas e l’ air
6. fé des tchesteas e l’ Espagne
7. fé des xhenes ås stoeles
8. fé ene croes avou do boure
9. fé ene croes e li tchminêye
10. fé l’ Diåle pus noer k’ il est
11. fé s’ dierin hiket
12. ni fé k’ ene hope
13. ni saveur fé ni fier ni clå
14. sawè fé des schåfes avou des oûs
15. ni fé nou hôt

ôtès vierbire

1. aveur a fé
2. aveur a fé a
   • T’ årès a fé a mi. — Motî Forir (fråze rifondowe).
3. aveur bele a fé
4. bén fé : magnî assez.
   • Dj' a bén fwait. — Motî Forir (fråze rifondowe).
5. èndè fé des beles / èndè fé ene bele
6. endè fé po piede. copuradea) paski ça a stî hapé. Dj' end a fwait po m' novea Parker. b) pask' elle a crevé (tot cåzant d' ene biesse) I nd ont fwait po leu bele åmaye coudpolin.'c) paski ça a toumé e pane, et rinde l' åme, u esse distrût (po ene machine, evnd). Dji nd a ddja fwait po m' novele oto.
7. esse bén fwait
   • Ene djonne feye k' est bén fwaite. — Motî Forir (fråze rifondowe).
8. esse fwait di
9. fé a magnî
10. fé bon cour so målès djambes
11. fé des mourgnafreyes po nén grand tchôze
12. fé des viers : awè des viers dins ses boyeas ki rexhèt.
13. fé di s’ boke si cou (E203) : virer.
14. fé di s’ gueuye
15. fé di s’ narene
16. fé di s’ rinkinkin
17. fé di s’ yane
18. fé Djîle l’ ewaeré
19. fé do ronflant
20. fé do sonk : awè do sonk dins si alaedje a l' ouxh (dins ses escrémints).
21. fé dzo lu en pus awè mwaistriyî si pixhaedje, si alaedje a l' ouxh. F. être incontinént(e).
    • Il a fwait totafwait dzo lu. — Motî Forir (fråze rifondowe).
22. fé ene ahote
23. fé ene croes / fé ene grande croes
24. fé ene foice
25. fé ene froedeur di tchén
26. fé ene laide mene
27. fé ene pertinne
28. fé ene riskete
29. fé ene sokete
30. fé ene tiesse
31. fé ene trawêye
32. fé k’ l’ eglijhe dimeure emey li moustî
33. fé la noce
34. fé l’ amour
35. fé l’ avant boûsson
36. fé l’ cok
37. fé l’ cråne
38. fé l’ djåke
39. fé l’ faråd
40. fé l’ fén d’ lu-minme
41. fé l’ grand nuk
42. fé l’ grosse lepe
43. fé l’ loupe
44. fé l’ ome
45. fé l’ robete di croye
46. fé l’ schåle di voleu
47. fé l’ tchet
48. fé les cwanses
49. fé les cwanses di rén
50. fé les schieles
51. fé les voyes
52. fé on bazår
53. fé on schård dins l’ contrat
54. fé on schård e sacramint
55. fé pire ki pinde / fé pire ki po pinde
56. fé s’ båbe : si raezer.
57. fé s’ lepe
58. fé s’ mawe
59. fé s’ tchet
60. fé s’ trawêye
61. fé ses pakets : esse po mori.
62. fé ses påkes
63. fé si convoye
64. fé si intrêye
65. fé tere ewale

    fé totes les tchapeles, totes les hobetes : fé l' tournêye des cåbarets, fé l' toû di totes les canletes.

66. li fé zûner
67. ni fé ki
    • Ele ni fwait ki d' tchoûler.
    • I n' fijhèt ki di s' margayî.
    • Ele ni fwait ki d' crexhe e beaté. — Motî Forir (fråze rifondowe).
68. n’ aveur ki fé
    • Vos n' avoz ki fé di ç' live la, dinez mel. — Motî Forir (fråze rifondowe).
69. ni fé k’ a s’ vire
70. sins fé do brut
71. cwè çki t' as fwait di… eyou ass metou, wice ass rioisté ?

vierbires a spitron

1. fé åtoû
2. fé avou
   • Ele ni sait nén fé avou les djins. — Motî Forir (fråze rifondowe).

dijhêyes

1. çou k’ est fwait est fwait, dit l’ beguene
2. cwand dj’ a yeu tot fwait u cwand t’ as tot fwait : al fén del paskeye, cwand t' as yeu tot fini, tot conté tot rabatou.

   F. en fin de compte, tout compte fait.

3. fåt t’ fé on dessin
4. fwaiss on vier ? d: ijhêye a ene sakî ki dmane lontins a l' ouxh (ezès waters).
5. gn a ni fwait ni fwait (E203) : i fåt tot rckimincî.
6. i freut spès la k’ i s’ piedreut : c' est on sûti, ki n' si laireut nén åjheymint emantchî.

spots

1. bén fé våt mî ki do bén dire (E203)
2. i n’ fåt måy fé fiesse divant l’ dicåce
3. fåt esse malén po fé l’ biesse
4. gn a todi kî fwait kî dit : gn a todi des bråcleus (E203).
5. kî fwait çk’ i pout fwait çk’ i doet
6. kî n’ fwait nén cwand i pout ni fwait nén cwand i vout (E203).
7. la k’ on n’ sait cwè fé di s’ djournêye, on pout todi fé des mamêyes
8. les djonnès djins djhèt çou k’ i fjhèt, les vîs çou k’ il ont fwait, les sots çou k’ ont-st eveye do fé (E203).
9. on n’ fwait nén èn ome so on djoû

advierbires

1. po fé
2. sin fé nou pleu
3. sins fé pus longue intrêye

aloyreces

1. po fé tant ki
2. tot fijhant ki

addjectivires

1. a fé dåner on sint
2. bén fwait
   • Aveur trinte ans bén fwaits. — Motî Forir (fråze rifondowe).
3. sins rén fé

1. fé fenant, fé ridant, fé brixhlant
2. fé di s' nez, fé di s' gueuye
3. fé druzion
4. fé li, fé do / fé del; fé di s'
5. On n' sait cmint fé po bén fé on saye toltins di fé plaijhi, di bén aclever ses efants, et mågré tot on-z a des rujhes.
6. fé fé comander a ene djin d' mestî di fé ene ahesse, on mousmint.
   • I fwait tot çou k' on lyi fwait fé. — Motî Forir (fråze rifondowe).
   • Dji lyi a fwait fé ene novele cote por leye fé ses påkes.

   F. donner à façon.

7. fé awè fwin awè l' air di esse bon, tot cåzant d' on plat.

   F. donner faim.

8. On n' a ki l' bén k' on s' fwait dijhêye po dire k' i n' si fåt nén rovyî, k' i fåt kécfeye ene miete si vanter, k' i fåt bén viker.
9. ... u k' on s' fwait fé rivazî al dijhêye di dvant, avou ene idêye di seke dirî l' tiesse.

1. I fwait bén tot i sait bråmint des mestîs, i fwait totès sôres d' ovraedjes.
   • El ci ki dit k' i fwait bén tot, c' est råle k' i fwaiye tot bén. — Achille Goethals (fråze rifondowe).

Parintaedje

• fijhaedje
• fijheu, fijheuse u fwaiyresse
• fwait
• faitindje
• rifé, rifjhaedje
• disfé, disfijhaedje
• afaiti
• ridisfé
• åd fwait di

Mots d’ aplacaedje

• afwaire
• afé
• fwaire-pårt
• po fé
• sifwait, sifwaitmint
• totafwait, totafwaitmint
• tot fjhant ki

Sinonimeye

fé egzister pa si ovraedje

• basti
• emantchî
• fabriker
• foirdjî
• produre
• prusti
• texhe

sayî d' aveur ene kidujhance

• si kidure come
• si kipoirter come
• séndjî
• xhiner

rabaxhanmint

• trossî
• ponre
• toirtchî

eployî avou èn addjectif coplemint direk sins årtike

• rinde

Ortografeyes

Divant 1900 :

• fé : E203 ^(lére)
• fez : E212 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• fère : S30
• fwê : S117
• fén : JGof
• fé : C1, C8, C9, C99, E1, E21, E212b, E213, O0, O4, S0
• = ? (fére) : S38
• fwére : S25
• fére : E165, S117
• fwêre : S109 S117
• fè : C1, C8, C13, C99, S38

E rfondou walon :

• fé : R9 ^(lére), R10 ^(lére), R11 ^(lére), R13

Ratournaedjes

esse li cåze d' ene accion

• Arabe marokin : der =‎ در
• Almand : tun ^(de)
• Inglès : to do ^(en)
• Espagnol : hacer ^(es)
• Francès : faire ^(fr)
• Itålyin : fare ^(it)
• Latén : facere ^(fr)
• Gåmès : fâre
• Neyerlandès : doen ^(nl)
• Sicilyin : fari ^(scn)

produre pa si ovraedje

• Arabe marokin : سوّب ^(ary) =‎ sewweb
• Almand : machen ^(de)
• Inglès : to make ^(en), to manufacture ^(en)
• Francès : faire ^(fr), construire ^(fr), fabriquer ^(fr), bâtir ^(fr), édifier ^(fr)
• Gåmès : fâre
• Neyerlandès : maken ^(nl)

produre ene sacwè a pårti di rén

• Francès : créer ^(fr)

fé di

• Francès : mettre en marche ^(fr), stimuler ^(fr), activer ^(fr)

fé dvins

• Francès : exercer ^(fr) (la profession, le métier de)

responde

• Francès : répondre ^(fr), répliquer ^(fr)

fini

• Francès : finir ^(fr), achever ^(fr), terminer ^(fr)